به نام خدا

نمونه‏ای از تاریخ اسلام

اصحاب رسول خدا در چه وضع و حالی بودند ؟ حدیث معروف کافی  -
که مولوی آن را به شعر درآورده است - واقعا عجیب است . این حدیث را
شیعه و سنی  هر دو روایت کرده‏اند : روزی پیغمبر اکرم ( ص ) در
وقت بین‏الطلوعین سراغ " اصحاب صفه " رفت ( پیامبر ، زیاد سراغ‏
اصحاب صفه می‏رفت ) . در این میان ، چشمش به جوانی افتاد . دید این‏
جوان یک حالت غیرعادی دارد : دارد تلوتلو می‏خورد ، چشمهایش به کاسه سر
فرو رفته است و رنگش ، رنگ عادی نیست . جلو رفت و فرمود : « کیف‏
اصبحت ؟ » [ چگونه صبح کرده‏ای ] ؟ عرض کرد اصبحت موقنا یا رسول الله‏
در حالی صبح کرده‏ام که اهل یقینم ، یعنی آنچه تو با زبان خودت از راه‏
گوش به ما گفته‏ای ، من اکنون از راه بصیرت می‏بینم . پیغمبر می‏خواست‏
یک مقدار حرف از او بکشد ، فرمود : هر چیزی علامتی دارد ، تو که ادعا
می‏کنی اهل یقین هستی ، علامت یقین تو چیست ؟ « ما علامة یقینک ؟ » عرض‏
کرد : ان یقینی یا رسول الله هو الذی احزننی و اسهر لیلی و اظما هواجری‏
علامت یقین من این است که روزها مرا تشنه می‏دارد و شبها مرا بی‏خواب ،
یعنی این روزه‏های روز و شب زنده‏داریها ، علامت یقین است . یقین من‏
نمی‏گذارد که شب سر به بستر بگذارم ، یقین من

ای اهل ایمان ! از نماز استمداد کنید و از صبر که مفسرین گفته‏اند ، مقصود
، روزه است یا لااقل روزه یکی از اقسام صبر است از اینها استمداد کنید !
مدد بگیرید ! چه مددی است که می‏توانیم از نماز بگیریم ؟ چه مددی است که‏
از عبادت خدا و خداپرستی می‏توانیم بگیریم ؟ همین [ عبادت خدا ] مدد
است ، اصلا هر مددی را از اینجا می‏شود گرفت . اگر شما می‏خواهید در
اجتماع ، یک مسلمان واقعی باشید و می‏خواهید یک مجاهد نیرومند باشید ،
باید نماز خوان خالص و مخلصی باشید . . .  .

به نام خدا

لزوم همراه بودن گرایشهای برونی و درونی

ما هنوز در منزل اول از بحث خودمان هستیم . امشب ، شب بیست و یکم‏
ماه مبارک‏رمضان و شب اول از دهه آخر این ماه است . وقتی دهه آخر ماه‏
مبارک رمضان می‏رسید ، پیغمبر اکرم دستور می‏داد رختخوابش را به طور کلی‏
ببندند و فقط در ماه شوال باز کنند ، یعنی پیغمبر در این دهه هیچ شبی‏
نمی‏خوابید . این شبها ، شب عبادت

به نام خدا

سیر انسان کامل از نظر عرفا

چقدر عرفا عالی و زیبا می‏گویند ، وقتی سیر انسان کامل را مشخص می‏کنند
. می‏گویند : سیر انسان کامل در چهار سفر رخ می‏دهد :
. 1 سفر انسان از خود به خدا .
. 2 سفر انسان همراه خدا در خدا ( یعنی شناخت خدا ) .
. 3 سفر انسان همراه خدا نه به تنهایی به خلق خدا .
. 4 سفر انسان همراه خدا در میان خلق خدا برای نجات خلق خدا .
دیگر بهتر از این نمی‏شود سخن گفت . [ اولین سفر ] سفر انسان به سوی‏
خداست ، تا انسان از خدا جداست همه حرفها پوچ است . وقتی که به ذکر
خدا رسید و خدا را شناخت و خودش را به خدا نزدیک احساس کرد و خدا را
با خود احساس کرد ، همراه خدا

به نام خدا

انسان ، طالب کمال مطلق

نکته‏ای را می‏گویند و آن این است : " انسان همیشه طالب آن چیزی است‏
که ندارد " و این خیلی عجیب است . هر چیزی را تا ندارد خواهان اوست ،
وقتی همان چیز را دارا شد ، دلزدگی برایش پیدا می‏شود ، چرا ؟ این یک‏
امر غیر منطقی است که در طبیعت یک موجود ، میل به چیزی وجود داشته‏
باشد ولی وقتی به آن برسد ، خواهان آن نباشد و آن را از خود طرد کند .
شخصی می‏گفت : در یکی از موزه‏های خارجی که مشغول تماشا بودم ، مجسمه‏
یک زن جوا ن بسیار زیبایی را دیدم که روی یک تختخواب خوابیده است و
جوان بسیار زیبائی که یک پایش روی تخت و پای دیگرش روی زمین بود و
رویش را برگردانده بود ، مثل کسی که دارد فرار می‏کند . می‏گفت : وقتی من‏
این را دیدم ، معنایش را نفهمیدم که آن پیکرتراش از تراشیدن این دو
پیکر پیکرهای زن و مرد جوان ، آن هم نه در حال معاشقه بلکه در حال گریز
مرد جوان از زن چه مقصودی داشته است . از افرادی که وارد بودند توضیح‏
خواستم ، گفتند : این تجسم فکر معروف افلاطون است که می‏گوید انسان هر
معشوقی که دارد ، ابتدا با یک جذبه و عشق و ولع فراوان به سوی او می‏رود
ولی همین که به وصال رسید ، " عشق " در آنجا دفن می‏شود ، وصال ، مدفن‏
عشق است و آغاز دلزدگی و تنفر و فرار .
چرا اینطور است ؟ این مسأله یک امر غیرطبیعی و غیرمنطقی به نظر می‏رسد ، اما آنهایی که دقیقتر در این مسئله فکر کرده‏اند ، آن را
حل کرده‏اند ، گفته‏اند : مسئله این است که انسان آنچنان موجودی است که‏
نمی‏تواند عاشق محدود باشد ، نمی‏تواند عاشق فانی باشد ، نمی‏تواند عاشق‏
شیئی باشد که به زمان و مکان محدود است ، انسان عاشق کمال مطلق است و
عاشق هیچ چیز دیگری نیست ، یعنی عاشق ذات حق است ، عاشق خداست . همان‏
کسی که منکر خداست ، عاشق خداست ، حتی منکرین خدا که به خدا فحش‏
می‏دهند ، نمی‏دانند که در عمق فطرت خود ، عاشق کمال مطلقند ولی راه را گم‏
کرده‏اند ، معشوق را گم کرده‏اند .
محی‏الدین عربی می‏گوید : ما احب احد غیر خالقه هیچ انسانی غیر از خدای‏
خودش را دوست نداشته است و هنوز در دنیا یک نفر پیدا نشده که غیر خدا
را دوست داشته باشد . ولکنه تعالی احتجب تحت اسم زینب وسعاد وهند و
غیر ذلک لکن خدای متعال در زیر این نامها پنهان شده است ( 1 ) . [ مثلا
] مجنون خیال می‏کند که عاشق لیلی است ، او از عمق فطرت و وجدان خودش‏
بی‏خبر است . لهذا محی‏ا لدین می‏گوید : پیغمبران نیامده‏اند که عشق خدا و
عبادت خدا را به بندگان یاد دهند [ چون ] این ، فطری هر انسانی است‏
بلکه آمده‏اند که راههای کج و راست را نشان دهند ، آمده‏اند بگویند ای‏
انسان ! تو عاشق کمال مطلقی ، خیال می‏کنی که پول برای تو کمال مطلق است‏
، خیال می‏کنی که جاه برای تو کمال مطلق است ، خیال می‏کنی که زن برای تو
کمال مطلق است ، تو چیزی غیر از کمال

دیگری می‏گوید : " انسان " و سومی می‏گوید : " خدا و انسان " ، ولی من‏
کسی را ندیدم که بگوید : خدا و انسان از یکدیگر جدا نیست ، تا خدا نباشد
انسان هم نیست . تا آن درد خدایی را که در انسان است ، نشناسیم و تا
انسان به سوی خدا نرود ، درد انسانی او هم به جایی نخواهد رسید .
انسانیت ، درد خداست ، درد انسان از درد خدا [ داشتن ] است .

به نام خدا

درد خداجوئی در انسان

بسم الله الرحمن الرحیم الحمدلله رب العالمین ، باری الخلائق أجمعین ، والصلوش والسلام علی‏ عبدالله ورسوله ، و حبیبه و صفیه ، و حافظ سره و مبلغ رسالاته ، سیدنا و نبینا و مولانا أبی القاسم محمد واله الطیبین الطاهرین المعصومین‏ اعوذ بالله من الشیطان الرجیم " « و استعینوا بالصبر و الصلوش و انها لکبیرش الا علی الخاشعین »" ( 1 ) . انسان همیشه خودش برای خودش دروازه معنویت ( 2 ) بوده است . مقصود از این که می‏گوئیم انسان همیشه برای خودش دروازه معنویت بوده و از دروازه وجودش عالم معنی را دیده و کشف کرده است ، این است که در [ نفس ] انسان چیزهائی وجود دارد که حساب آنها با حساب عالم ماده جور در نمی‏آید . نه تنها علمای " معرفةالنفس " و " معرفة الروح " قدیم ، بلکه بسیاری از علمای

معرفةالنفس جدید هم به این مطلب اعتراف دارند که در انسان ، چیزهائی‏ یافت می‏شود که با حسابهای مادی این دنیا قابل توجیه نیست و نشان می‏دهد که حساب دیگری در کار است . سخنی دارد پیغمبر اکرم ( ص ) که می‏فرماید : « من عرف نفسه فقد عرف‏ ربه » هر کسی خودش را بشناسد ، خدا را می‏شناسد . قرآن کریم برای انسان در مقابل همه اشیاء عالم ، به طور کلی حساب‏ جداگانه و مستقلی باز کرده است ، می‏فرماید : " « سنریهم ایاتنا فی‏ الافاق و فی انفسهم »" ( 1 ) ما نشانه‏های خود را در آفاق عالم یعنی در عالم طبیعت ارائه می‏دهیم و در نفوس خود مردم . قرآن ، [ نفوس مردم را ] با حساب جداگانه‏ای بیان کرده است و همین آیه سبب شده است که در ادبیات ما ، اصطلاح مخصوص " آفاق " و " انفس " را پیدا کند . می‏گویند : " مسائل آفاقی " و " مسائل انفسی " . ممکن است بگوئید که آن چیزهائی که در نفس انسان موجود است و با حسابهای مادی قابل توجیه نیست ، چیست ؟ باید گفت که این داستان درازی‏ دارد و من نمی‏خوا هم وارد این مطلب شوم .

به نام خدا

نظر اسلام

آیا از نظر معیارهای اسلامی ، انسان کسی است که درد دیگران را داشته‏
باشد ؟ یا کسی است که فقط درد خدا را داشته باشد ؟ از نظر معیارهای‏
اسلامی ، انسان کسی است که درد خدا را داشته باشد و چون درد خدا را دارد
، درد انسانهای دیگر را هم دارد .
ببینید قرآن [ درباره درد دیگران داشتن ] چگونه سخن می‏گوید . قرآن راجع‏
به پیغمبر اکرم ( ص ) می‏فرماید : " « فلعلک باخع نفسک علی اثارهم ان‏
لم یؤمنوا بهذا الحدیث اسفا »" ( 1 ) پیغمبر آنچنان برای هدایت و
سعادت مردم ونجات آنان از اسارتها و گرفتاریهای دنیا و آخرت حریص‏
است که می‏خواهد خود را هلاک کند . خطاب می‏رسد که چه خبر است ؟ مثل‏
اینکه تو می‏خواهی خودت را به خاطر مردم تلف کنی . " « طه 0 ما انزلنا
علیک القران لتشقی 0 الا تذکرش لمن یخشی »" ( 2 ) .
در آیه‏ای دیگر می‏فرماید : " « لقد جائکم رسول من انفسکم عزیز علیه ما
عنتم حریص علیکم بالمؤمنین رئوف رحیم » " ( 2 ) . ببینید تعبیر قرآن‏
چقدر عجیب و عالی است : مردم ! پیامبری از میان شما و از جنس شما برای‏
شما آمده است ، اولین خصوصیتش این است که « عزیز علیه ما عنتم » (
عنت یعنی مشقت ، رنج ، ناراحتی ) رنجهای شما بر او ناگوار است و او
درد شما را دارد . پس مسلمان کیست ؟ مسلمان کسی است که هم درد خدا را
داشته باشد و هم درد خلق خدا را . « حریص علیکم »قرآن تعبیر " حریص‏
" را بکار برده است . گاهی بعضی پدرها که می‏خواهند بچه‏هایشان ملا بشوند
، آنقدر [ در این خواسته ] افراط می‏ورزند که می‏گویند فلان‏کس حریص است‏
به اینکه بچه‏اش باسواد بشود ، مثل آدمی که حریص مال دنیاست ، درست‏
مثل آدمی که پول پرست و حریص جمع آوری پول است ، پیغمبر حریص نجات‏
مردم است ، حریص بهبود بخشیدن به دردهای مردم است . این می‏شود درد خلق‏
داشتن .
مگر خود علی ( ع ) این تعبیر را نمی‏کند ؟ مگر تعبیر " درد " مال خود
او نیست ؟
داستان معروفی است که مکرر شنیده‏اید : در بصره ، عثمان بن حنیف در
یک مجلس میهمانی شرکت کرده است . در آن مجلس میهمانی چه خبر بوده‏
است ؟ العیاذبالله مشروب بوده ؟ نه . قمار بوده ؟ نه . فسق و فجوری‏
بوده ؟ نه . پس چه بوده ؟ گناه عثمان بن حنیف این بوده که در یک مجلس‏
صد درصد اشرافی شرکت کرده ،

به نام خدا

درد انسان نسبت به خلق خدا

گروهی دیگر در موضوع درد انسان که آن را ارزش ارزشها تلقی می‏کنند ،
متوجه امر دیگری شده‏اند : درد انسان نسبت به خلق خدا ، نه درد انسان‏
نسبت به خدا . می‏گویند معیار انسانیت انسان به این است که درد دیگران‏
را داشته باشد ، یعنی ناراحتیهایی که متوجه دیگران است و هیچ به شخص او
مربوط نیست ، در او درد ایجاد می‏کند ، او غمخوار دیگران است . به قول‏
سعدی :

اگر درد دیگران و غمخوارگی در کسی پیدا شد ، از گرسنگی دیگران خوابش‏
نمی‏برد . گرسنگی برای خودش از گرسنگی دیگران آسانتر است ، اگر خاری در
پای دیگران فرو رود ، مثل این است که در چشم او فرو رفته است . می‏گویند
این درد انسان است ، دردی است که به انسان ، شخصیت و ارزش می‏دهد و
این

به نام خدا

تمثیل مولوی

داستانی را مولوی ذکر می‏کند که البته تمثیل است . می‏گوید مردی بود که‏
همیشه با خدای خودش راز و نیاز می‏کرد و داد " الله ، الله " داشت .
یک وقت شیطان بر او ظاهر شد و او را وسوسه کرد و کاری کرد که این مرد
برای همیشه خاموش شد . به او گفت : ای مرد ! این همه که تو " الله ،
الله " می‏گویی و سحرها با این سوز و درد خدا را می‏خوانی ، آخر یک دفعه‏
هم شد که تو لبیک بشنوی ؟ تو اگر به در هر خانه‏ای رفته بودی و این همه‏
فریاد کرده بودی ، [ لااقل ] یک دفعه در جواب تو " لبیک " می‏گفتند .
این مرد به نظرش آمد که این حرف ، منطقی است . دهانش بسته شد و دیگر
" الله ، الله " نگفت . در عالم رؤیا هاتفی به او گفت : چرا مناجات‏
خدا را ترک کردی ؟ گفت : من می‏بینم این همه که دارم مناجات می‏کنم و با
این همه درد و سوزی که دارم ، یک بار هم نشد در جواب ، به من لبیک‏
گفته شود . هاتف به او گفت : ولی من مأمورم از طرف خدا جواب را به تو
بگویم : " آن الله تولبیک ماست " .

به نام خدا

" درد انسان " در کلام امیرالمؤمنین

چقدر زیبا می‏گوید امیرالمؤمنین علی ( ع ) وقتی که با کمیل بن زیاد نخعی‏
به صحرا می‏رود . کمیل می‏گوید همین که به صحرا رسیدیم و دیگر کسی در آنجا
نبود ، علی ( ع ) آه عمیقی کشید « فلما اصحر تنفس الصعداء » بعد فرمود :
" « یا کمیل بن زیاد ان هذه القلوب اوعیة فخیرها اوعاها ، فاحفظ عنی ما
اقول لک » " دل انسان به منزله ظرف است ، بهترین ظرفها آن است که‏
ظرفیتش بیشتر باشد یا بهتر [ مظروف را ] نگهداری کند . گوش کن آنچه را
که من به تو می‏گویم . اول مردم را به سه قسمت تقسیم می‏کند که اینها محل‏
بحث من نیست تا در اواخر ، شکایت می‏کند که : افسوس ! افراد صاحب‏سری‏
نیستند که من آنچه را که در دل دارم ، بتوانم به آنها اظهار کنم . بعد
می‏گوید : ولی اینچنین هم نیست که هیچکس نباشد ، همیشه در همه زمانها
افرادی [ اینچنین ] هستند . « اللهم بلی لا تخلو الارض من قائم لله بحجة
اما ظاهرا مشهورا او خائفا مغمورا » تا آنجا که می‏فرماید : « هجم بهم‏
العلم علی حقیقة البصیرش » علم حقیقی در نهایت بصیرت بر آنها هجوم‏
آورده است و به مقام یقین کامل رسیده‏اند

به نام خدا

درد انسان

درد انسان چیست ؟ اگر سر انسان درد بگیرد ، درد او از آن جهت که‏
انسان است ، نیست چون سر یک حیوان مثل گوسفند هم درد می‏گیرد . اینکه‏
دست و پای انسان درد می‏گیرد ، از [ نوع ] دردهای حیوانی و عضوی و شخصی‏
است . اما آنها که صحبت از " درد انسان " و " صاحب درد بودن انسان‏
" می‏کنند ، مقصودشان این نیست . آن دردی که ارزش ارزشها در انسان است‏
، چیز دیگری است .
گروهی - مانند عرفای خودمان - آن دردی را که در انسان سراغ دارند و
دائما آن را تقدیس می‏کنند ، درد خداجوئی است . می‏گویند این درد از
مختصات انسان است و حتی انسان به این دلیل بر فرشته ترجیح دارد که‏
فرشته بی‏درد است و انسان ، درد دارد .
طبق نظر اسلام ، انسان یک حقیقتی است که نفخه الهی [ در او دمیده شده‏
] و از دنیای دیگری آمده است و با اشیائی که در طبیعت وجود دارد ،
تجانس کامل ندارد . انسان در این دنیا ، یک نوع احساس غربت و احساس‏
بیگانگی و عدم تجانس با همه موجودهای عالم می‏کند چون همه فانی و متغیر و
غیر قابل دلبستگی هستند ، ولی در انسان ، دغدغه جاودانگی وجود دارد . این‏
درد همان است که انسان را به عبادت و پرستش خدا و راز و نیاز و به خدا
نزدیک شدن و به اصل خود نزدیک شدن می‏کشاند .

چند تمثیل درباره درد انسان

می‏بینید چه مثلهایی در عرفان ما در این زمینه آمده است ! گاهی مثال‏
می‏زنند به طوطی‏ای که از جنگلهای هندوستان آورده‏اند و آن را در قفسی‏
زندانی کرده‏اند و این طوطی همیشه ناراحت است و در فکر این است که این‏
قفس شکسته شود و به جائی که مقر اصلی اوست باز گردد ، و گاهی انسان را
به مرغی که از آشیانه خود دور افتاده باشد ، تشبیه می‏کنند . یکی از
عالیترین تشبیهات ، همین تشبیه مولوی در اول مثنوی است . او [ انسان را
] تشبیه به نی‏ای کرده که او را از نیستان بریده‏اند و حال دارد دائما ناله‏
و فریاد می‏کند و همه ناله و فریادش برای این [ فراق ] است .

بعد می‏گوید :

گاهی مولوی به شکل دیگری تشبیه می‏کند :

می‏گویند فیل را که از هندوستان می‏آورند ، باید دائما به سرش بکوبند ،
اگر نکوبند به یاد هندوستان می‏افتد . مولوی در اینجا می‏گوید فقط فیل است‏
که هندوستان را به خواب می‏بیند ، چون از