به نام خدا

روشنفکری " عمری "

بعضی می‏گویند نماز خواندن یعنی چه ؟ ! عبادت یعنی چه ؟ ! اینها مال‏
پیرزنها است ، انسان باید اجتماعی باشد . این حرفها یک نوع روشنفکری‏
است اما " روشنفکری عمری " .
شنیده‏اید که عمر ، " حی علی خیر العمل " را از اذان برداشت ، چرا ؟
به خاطر یک روشنفکری‏ئی که پیش خود کرد ، ولی در واقع یک اشتباه بزرگ‏
[ مرتکب شد ] . زمان او [ دوران اوج ] فتوحات اسلامی و مجاهده اسلامی بود
و سربازها خیل خیل به جنگ دشمن می‏رفتند و با عده کم ، دشمن قوی را به‏
زانو درمی‏آوردند . عده همه مسلمانان پنجاه ، شصت هزار بیشتر نیست و با
دو امپراطوری بزرگ ایران و روم که هر کدام با سپاههای چند صدهزاری به‏
جنگ

می‏دارد . اگر دیدی نماز می‏خوانی و در عین حال معصیت می‏کنی ، بدان که‏
نمازت نماز نیست . پس نمازت را درست کن . نماز ، تو را به همه‏
ارزشهای دیگر می‏رساند به شرط اینکه نمازت واقعا نماز باشد .
همه درسها را باید از علی ( ع ) یاد بگیریم . علی ( ع ) مجمع تمام‏
ارزشهای اسلامی است و نهج‏البلاغه سخن اوست ، کتابی که انسان به هر جای آن‏
[ مراجعه کند ] کانه منطقی دیگر می‏بیند ، یعنی یک انسان دیگری ، غیر از
انسانی که در جای دیگر این کتاب حرف می‏زند ، می‏بیند . در هر جائی ، علی‏
( ع ) یک شخصیت است [ به این معنا که ] شخصیتی است جامع همه ارزشهای‏
انسانی . یک جا منطقش ، منطق حماسه است ، گوئی پس از دوره کودکی ،
وارد نظام شده و دوره سربازی و بعد درجات نظامی را طی کرده و یک‏
فرمانده شده است ، و غیر از مسائل فرماندهی چیز دیگری نمی‏داند ، روحی‏
است مملو از حماسه نظامی . در جای دیگر سراغ همین علی می‏رویم ، او را
عارفی می‏بینیم که گوئی جز راز و نیاز عاشقانه چیز دیگری را متوجه نیست .

به نام خدا

جامعیت نهج‏البلاغه

نهج‏البلاغه - که من نمی‏توانم بگویم کتاب علی است ( 1 ) - چگونه کتابی‏
است ؟ در نهج‏البلاغه عناصر گوناگون را می‏بینید . وقتی انسان نهج‏البلاغه را
مطالعه می‏کند ، گاهی خیال می‏کند بوعلی سیناست که دارد حرف می‏زند ، یک‏
جای دیگر را که مطالعه می‏کند ، خیال می‏کند ملای رومی یا محی الدین عربی‏
است که دارد حرف می‏زند ، جای دیگرش را که مطالعه می‏کند ، می‏بیند یک‏
مرد

به نام خدا

نمونه‏های افراط در رشد یک ارزش خاص

. 1 عبادت
یکی از ارزشهای انسانی که اسلام آن را صد درصد تأیید می‏کند ، عبادت‏
است . عبادت به همان معنی خاصش مورد نظر است ، ( 1 ) یعنی همان خلوت‏
با خدا ، نماز ، دعا ، مناجات ، تهجد ، نماز شب و مانند آن که جزء متون‏
اسلام است و از اسلام ، حذف شدنی نیست .
عبادت یک ارزش واقعی است ، ولی اگر مراقبت نشود ، جامعه [ به حد
افراط ] به سوی این ارزش کشیده می‏شود ، یعنی اساسا اسلام فقط می‏شود
عبادت کردن ، فقط می‏شود مسجد رفتن ، نماز مستحب خواندن ، دعا خواندن ،
تعقیب خواندن ، غسلهای مستحب به جا آوردن ، تلاوت قرآن . اگر جامعه در
این مسیر به حد افراط برود ، همه ارزشهای دیگر آن محو می‏شود ، چنانکه‏
می‏بینیم در تاریخ اسلام چنین مدی در جامعه اسلامی پیدا شده و حتی در افراد
[ چنین مدی را ] می‏بینیم . افراد صد درصد بی‏غرض که هیچ نمی‏شود آنها را متهم کرد به این‏
وادی افتاده‏اند و وقتی به این جاده کشیده شدند ، دیگر نمی‏توانند تعادل را
حفظ کنند . چنین شخصی نمی‏تواند [ بفهمد ] که خدا او را انسان آفریده ،
فرشته که نیافریده است . اگر فرشته بود ، باید از این راه می‏رفت .
انسان باید ارزشهای مختلف را به طور هماهنگ در خود رشد دهد .
به پیغمبر اکرم ( ص ) خبر دادند که عده‏ای از اصحاب ، غرق در عبادت‏
شده‏اند . ناراحت و عصبانی به مسجد تشریف آورد و فریاد کشید : « ما بال‏
اقوام ؟ » چه می‏شود گروههائی را ؟ چه شان است ؟ ( تعبیر مؤدبانه‏ای است‏
، کأنه [ به تعبیر عامیانه ] می‏گوئیم چه مرضی دارند ؟ ) شنیده‏ام چنین‏
افرادی در امت من پیدا شده‏اند . من که پیغمبر شما هستم اینطور نیستم ،
هیچوقت همه شب تا صبح را عبادت نمی‏کنم ، قسمتی از آن را استراحت‏
می‏کنم ، می‏خوابم ، من به خاندان و همسران خود ، رسیدگی می‏کنم ، هر روز
روزه نمی‏گیرم ، بعضی روزها روزه می‏گیرم ، روزهای دیگر را حتما افطار
می‏کنم ، کسانی که این کارها را پیش گرفته‏اند ، از سنت من خارجند .
پیغمبر وقتی احساس می‏کند یک ارزش از ارزشهای اسلامی ، سایر ارزشها را
در خود محو می‏کند ، یعنی جامعه اسلامی به یک طرف مد پیدا کرده است ،
شدیدا با آن مبارزه می‏کند .
عمرو بن عاص دو پسر دارد : یکی به نام محمد که تیپ پدرش است ، یعنی‏

مثل خودم خدمت کنم و حیوانهایی مثل خودم هم حد اعلای خدمتشان این است که‏
به حیوانی مثل خودشان که من باشم خدمت کنند ؟ نه ، خدمت به انسان [
ارزش والائی است ] ، ولی انسان به شرط انسانیت . همیشه این حرف را
گفته ایم : لومومبا انسان است ، موسی چومبه هم انسان است ، اگر بنا
باشد فقط مسئله ، مسئله خدمت به خلق باشد ، خوب موسی چومبه یک خلق‏
است و لومومبا هم یک خلق دیگر ، پس چرا میان اینها تفاوت قائل می‏شوید
؟ چه فرقی است میان ابوذر و معاویه ، اگر حساب خدمت به خلق است ؟ [
آیا به هر دو باید خدمت کرد ؟ ]
پس اینکه انسانیت یعنی خدمت به خلق و هیچ ارزش دیگری ندارد ، باز
یک نوع افراط دیگری است .
. 3 آزادی
آزادی یکی از بزرگترین و عالیترین ارزشهای انسانی است و به تعبیر دیگر
، [ جزء ] معنویات انسان است ( معنویات انسان یعنی چیزهایی که مافوق‏
حد حیوانیت اوست ) . " آزادی " برای انسان ارزشی مافوق ارزشهای مادی‏
است . انسانهایی که بویی از انسانیت برده‏اند حاضرند با شکم گرسنه و تن‏
برهنه و در سخت ترین شرایط زندگی کنند ولی در اسارت یک انسان دیگر
نباشند ، محکوم انسان دیگر نباشند ، آزاد زندگی کنند .
می‏دانید که - مع‏الاسف - ( 1 ) بوعلی سینا مدتی وزیر بود .

یک چیز محسوس و ملموس است ؟ نه ، محسوس و ملموس نیست ، ولی برای‏
وجدان عالی بشر ، آزادی آنقدر ارزش دارد که کناسی را بر اسارت ترجیح‏
می‏دهد .
آزادی واقعا یک ارزش بزرگ است . گاهی انسان می‏بیند در بعضی از
جوامع ، این ارزش به کلی فراموش شده ، ولی یک وقت هم می‏بیند این حس‏
در بشر بیدار می‏شود . بعضی افراد می‏گویند بشریت و بشر یعنی آزادی ، و
غیر از آزادی ، ارزش دیگری وجود ندارد ، یعنی می‏خواهند تمام ارزشها را
در این یک ارزش که نامش " آزادی " است ، محو کنند . [ " آزادی "
، تنها ارزش نیست ، ] ارزش دیگر " عدالت " است ، ارزش دیگر "
حکمت " است ، ارزش دیگر " عرفان " است و چیزهای دیگر .
. 4 عشق
گاهی عشق - مثل آنچه که در عرفان و تصوف و در غزلیات عرفانی ما هست‏
- تنها ارزش انسانی می‏شود . " جلوه‏ای کرد رخش دید ملک عشق نداشت "
و یا :
فرشته عشق نداند که چیست ، قصه مخوان بخواه جام و گلابی به خاک آدم‏
ریز
( 1 )
دیگر ، تمام ارزشهای دیگر حتی عقل [ فراموش می‏شوند ] .

به نام خدا

لزوم هماهنگی در رشد ارزشها

کمال انسان در تعادل و توازن اوست ، یعنی انسان با داشتن این همه‏
استعدادهای گوناگون هر استعدادی که می‏خواهد باشد آن وقت انسان کامل است‏
که فقط به سوی یک استعداد گرایش پیدا نکند و استعدادهای دیگرش را مهمل‏
و معطل نگذارد و همه را در یک وضع متعادل و متوازن ، همراه هم رشد دهد
که علما می‏گویند اساسا حقیقت عدل به " توازن " و " هماهنگی "
برمی‏گردد .
مقصود از هماهنگی در اینجا این است که در عین اینکه همه استعدادهای‏
انسان رشد می‏کند ، رشدش رشد هماهنگ باشد . مثال ساده‏ای برایتان عرض‏
می‏کنم : یک کودک که رشد می‏کند ، دست ، پا ، سر ، گوش ، بینی ، زبان ،
دهان ، دندان ، احشاء و امعاء و سایر چیزها را داراست . کودک سالم‏
کودکی است که همه اعضایش به طور هماهنگ رشد می‏کنند . حال اگر فرض‏
کنیم که یک انسان فقط بینی‏اش رشد کند و سایر قسمتهای بدنش رشد نکند
مثل کاریکاتورهایی که می‏کشند یا فقط چشمهایش رشد کنند ، یا فقط کله‏اش‏
رشد کند و تنش رشد نکند و برعکس ، و یا دستش رشد کند و پایش رشدنکند
و یا پایش رشد کند و دستش رشد نکند ، چنین انسانی رشد کرده است ، ولی‏
رشد ناهماهنگ . انسان کامل آن انسانی است که همه ارزشهای انسانی در او
رشد کنند و هیچکدام بی‏رشد نمانند و [ به علاوه ] همه ، هماهنگ با یکدیگر
رشد کنند و رشد هر کدام از این ارزشها به حد اعلی برسد ، آن وقت این‏
انسان می‏شود انسان کامل ، انسانی که قرآن از او تعبیر به امام می‏کند : "
« و اذ ابتلی ابراهیم ربه بکلمات فاتمهن قال انی جاعلک للناس اماما
" ( 1 ) . ابراهیم بعد از آنکه از امتحانهای گوناگون و بزرگ الهی بیرون‏
آمد و همه را به انتها رسانید و در همه آن امتحانها نمره عالی و بیست‏
گرفت ، [ به مقام امام یعنی " انسان کامل " رسید ] . یکی از امتحانهای‏
بزرگ ابراهیم ( ع ) آماده شدن او برای بریدن سر فرزند خودش با دست خود
در راه خدا بود ، او تا این حد تسلیم بود که وقتی فهمید خداست که به او
امر می‏کند ، بدون چون و چرا حاضر شد . " « فلما اسلما و تله للجبین »"
( 2 ) ابراهیم آماده کامل برای سر بریدن و اسماعیل هم آماده کامل برای‏
ذبح شدن بود " « و نادیناه ان یا ابراهیم 0 قد صدقت الرؤیا »" ( 3 )
آنچه ما می‏خواستیم تا همینجا بود ، ما واقعا از تو نمی‏خواستیم سر فرزندت‏
را ببری ، می‏خواستیم ببینیم که مقام تسلیم تو در مقابل امر ما و رضای ما
تا چه حد ظهور و بروز می‏کند .
بعد از آنکه ابراهیم از عهده همه امتحانها از به آتش افتادن تا فرزند
را به قربانگاه بردن برمی‏آید و به تنهایی با یک قوم و یک ملت مبارزه‏
می‏کند ، آنگاه به او [ خطاب می‏شود ] : « انی جاعلک للناس اماما » تو
اکنون به حدی رسیده‏ای که می‏توانی الگو باشی ، امام و پیشوا باشی ، مدل‏
دیگران باشی و به تعبیر دیگر ، تو انسان کاملی ، انسانهای دیگر برای کامل‏
شدن باید خود را با تو تطبیق دهند .

به نام خدا

24 اسفند
انفجار بمب در نماز جمعه تهران
در زمانى که رژیم بعث عراق تهدید به بمباران و موشک باران نماز جمعه ها مى کرد، منافقین در یک همکارى نزدیک با رژیم صدام ، در 24 ساعت اسفند 1363 در حالى که حضرت آیت الله خامنه اى مشغول ایراد خطبه بودند، با انفجار بمبى نماز جمعه تهران را به خاک و خون کشیدند و 14 نفر را شهید و 88 نفر را مجروح کردند.
# من فراموش نمى کنم قصه روز جمعه را که آن طور با شکوه ، با نورانیت ، با استقامت گذشت ، آن طور مردم با طماءنینه ، با آن صداهایى که مى آمد، با آن رگبارهایى که مى آمد، من ملاحظه مى کردم ... ندیدم حتى یک نفر را که یک تزلزلى درش پیدا باشد. و آن وقت امام جمعه آن طور با آن طنین قوى صحبت کرد.
# مردم آن طور گوش کردند، آن طور فریاد زدند که ما براى شهادت آمدیم ... با یک همچو ملتى کسى نمى تواند مقابله کند... آن روزى که اعلام مى کنند که مى خواهیم بمباران کنیم نماز جمعه را، بیایند و بیشتر بیایند.
# یک همچو ملتى را نمى تواند کسى به واسطه بمباران کردن یک جایى ، به واسطه شرارت هایى که دارد مى شود، این را منسحب اش کند از این که دارد.)
صحیفه نور جلد 19، ص 124 و 125
# شما مى آیید نماز جمعه را مى زنید، نماز جمعه را که مى زنید خیال مى کنید ملت ما عقب مى نشیند! مى بینید که در نماز جمعه چه کردند. این یک مطلبى است گفتنى تاریخى ، تا کسى نبیند آن جا را، آن منظره را نبیند، باورش نمى آید که زن و بچه اش تو بغلش است ، مرد بچه اش ‍ پهلویش است ، هیچ حرکت نکنند، این همه فشار، هیچ حرکت نکند.
صحیفه نور جلد 19، ص 127
# از آن ور انفجار آن نامردها، از آن طرف هم آن طور رگبارى که ملاحظه کردید، همه مع ذلک همه هم با طماءنینه نشسته اند سر جاى خودشان و هیچ ابدا حرکتى نمى کنند.
صحیفه نور جلد 19، ص 127

به نام خدا

آگاهیهای انسان

انسان هم خود آگاه است و هم جهان آگاه ، و دوست می‏دارد از خود و از
جهان آگاه‏تر گردد . تکامل و پیشرفت و سعادت او در گرو این دو آگاهی‏
است .
از این دو آگاهی کدام از نظر اهمیت در درجه‏ء اول است و کدام در درجه‏ء
دوم ؟ داوری در این موضوع چندان ساده نیست . برخی بیشتر به خود آگاهی‏
بها می‏دهند و برخی به جهان آگاهی . احتمالا یکی از وجوه اختلاف طرز تفکر
شرقی و طرز تفکر غربی در نوع پاسخی است که به این پرسش می‏دهند ،
همچنانکه یکی از وجوه تفاوتهای علم و ایمان در این است که علم وسیله‏ء
جهان آگاهی و ایمان سرمایه‏ء خود آگاهی است .
البته علم سعی دارد انسان را همان گونه که به جهان آگاهی می‏رساند به‏
خود آگاهی نیز برساند . علم النفس‏ها چنین وظیفه‏ای بر عهده دارند . اما
خود آگاهیهایی که علم می‏دهد مرده و بیجان است ، شوری در دلها نمی‏افکند و نیروهای خفته‏ء انسان را بیدار نمی‏کند ، بر خلاف‏
خود آگاهیهایی که از ناحیه‏ء دین و مذهب پیدا می‏شود که با یک ایمان پی‏
ریزی می‏شود . خود آگاهی ایمانی ، سراسر وجود انسان را مشتعل می‏سازد .
آن خودآگاهی که خود واقعی انسان را به یادش می‏آورد ، غفلت را از او
می‏زداید ، آتش به جانش می‏افکند ، او را دردمند و درد آشنا می‏سازد کار
علوم و فلسفه‏ها نیست . این علوم و فلسفه‏ها احیانا غفلت زا هستند و
انسان را ازیاد خودش می‏برند ، از این روبسا دانشمندان و فیلسوفان بی‏درد
و سر در آخور و خود ناآگاه و بسا تحصیل ناکرده‏های خودآگاه .
دعوت به خودآگاهی و اینکه " خود را بشناس تا خدای خویش را بشناسی‏
" ، " خدای خویش را فراموش مکن که خودت را فراموش می‏کنی " سر
لوحه‏ء تعلیمات مذهب است .
قرآن کریم می‏فرماید :
« و لا تکونوا کالذین نسوا الله فأنسیهم أنفسهم اولئک هم الفاسقون
( 1 ) .
از آنان مباشید که خدا را فراموش کردند پس خدا آنها را از خودشان‏
فراموشانید . آنان همان فاسقان‏اند ( از خود بدر رفتگان‏اند ) .
رسول اکرم فرمود :
« من عرف نفسه عرف ربه »
هر که خود را بشناسد خدای خویش را می‏شناسد .
علی ( ع ) فرمود :
« معرفة النفس أنفع المعارف » .
خودشناسی سودمندترین شناساییهاست .

وقتی انسان روح خود را از دست بدهد ، فتح دنیا به چه درد او می‏خورد ؟ "
( 1 )
گاندی می‏گوید :
" در دنیا فقط یک حقیقت وجود دارد و آن شناسایی ذات ( نفس = خود )
است . هر کس خود را شناخت ، خدا و دیگران را شناخته است ، هر کس خود
را نشناخت ، هیچ چیز را نشناخته است . در دنیا فقط یک نیرو و یک‏
آزادی و یک عدالت وجود دارد و آن نیروی حکومت بر خویشتن است . هر کس‏
بر خود مسلط شد ، بر دنیا مسلط شده است . در دنیا فقط یک نیکی وجود
دارد و آن دوست داشتن دیگران مانند دوست داشتن خویش است . به عبارت‏
دیگر ، دیگران را مانند خود انگاریم . باقی مسائل ، تصور و وهم و عدم‏
است " ( 2 ) .
به هر حال ، خواه به خود آگاهی بهای بیشتر بدهیم و خواه به جهان آگاهی‏
، و خواه بهای مساوی به آنها بدهیم ، آنچه مسلم است این است که توسعه‏ء
آگاهی به معنی توسعه و بسط حیات انسان است . روح یا جان مساوی با خبر و
آگاهی است و آگاهی و خبر مساوی با روح و جان است . آن که آگاه‏تر است‏
جانش فزون‏تر است .
جان نباشد جز " خبر " در آزمون هر که را افزون " خبر " جانش‏
فزون

به نام خدا

انسان و تکلیف

از جمله‏ء استعدادهای انسان همچنانکه قبلا اشاره شد استعداد تکلیف پذیری‏
است . انسان می‏تواند در چهار چوب قوانینی که برایش وضع شده است ،
زندگی کند . هر موجود دیگر غیر از انسان جز از قوانین جبری طبیعی از
قانون دیگر نمی‏تواند پیروی کند . مثلا نمی‏توان برای سنگها و چوبها یا برای‏
درختان و گلها و یا برای اسب و گاو و گوسفند قانون وضع کرد و به آنها
ابلاغ کرد و آنها را مکلف ساخت که در چار چوب قوانین و مقرراتی که برای‏
آنها و به مصلحت آنها وضع شده است رفتار نمایند . این موجودات ، فرضا
در جهت حفظ و مصلحت آنها اقدامی بشود ، باید به صورت اجبار و الزام‏
عمل شود .
ولی انسان یگانه موجود ممتازی است که این " امکان " و " توانایی "
شگفت را دارد که در چهار چوب یک سلسله قوانین قراردادی رفتار نماید .
این قوانین قراردادی از آن نظر که از طرف یک مقام صلاحیتدار وضع می‏شود و
به انسان تحمیل می‏شود و تحمل قانون از نوعی زحمت و مشقت خالی نیست ،
به نام " تکلیف " خوانده می‏شود .
قانونگذار برای اینکه انسان را به تکلیف خاصی مکلف سازد چند شرط را
باید رعایت کند . به عبارت دیگر ، انسان با واجد بودن چند شرط می‏تواند
انجام تکالیفی را بر عهده بگیرد . شرایط تکلیف که در همه تکالیف باید
وجود داشته باشد امور ذیل است :

. 1 بلوغ

انسان به یک مرحله از سن که می‏رسد ، تغییراتی ناگهانی و تغییری شبیه‏
نوعی جهش در اندامش و احساساتش و اندیشه‏اش پیدا می‏شود که بلوغ نامیده‏
می‏شود . هر کسی در حقیقت یک بلوغ طبیعی دارد .
به طور دقیق نمی‏توان یک زمان معین را مرحله‏ء بلوغ برای همه‏ء افراد
معین کرد . ممکن است بعضی افراد از بعضی دیگر زودتر به مرحله‏ء بلوغ‏
طبیعی برسند . خصوصیت فردی افراد و همچنین خصوصیات منطقه‏ای و محیطی در
تسریع یا تأخیر بلوغ طبیعی تأثیر دارد .
آنچه مسلم است این است که جنس زن از جنس مرد زودتر به مرحله‏ء بلوغ‏
طبیعی می‏رسد . از نظر قانونی لازم است یک سن معین که سن متوسط عموم است‏
و یا سنی که حد اقل سن بلوغ است ( بعلاوه‏ء شرطی دیگر مانند رشد ، در فقه‏
اسلامی ) در نظر گرفته شود تا همه‏ء افراد یک ضابطه داشته باشند .
بنابراین ممکن است افرادی به بلوغ طبیعی رسیده باشند ، ولی هنوز به سن‏
بلوغ قانونی نرسیده باشند .
در اسلام طبق نظر اکثریت علمای شیعه بلوغ قانونی مرد از نظر سن ، تمام‏
شدن پانزده سالگی - به سال قمری - و ورود در شانزده سالگی تعیین شده است‏
، و بلوغ قانونی زن تمام شدن نه سالگی و ورود در ده سالگی تعیین شده است‏
. بلوغ قانونی یکی از شرایط تکلیف است ، یعنی فردی که به مرحله‏ء قانونی‏
نرسیده باشد مکلف نیست مگر با دلیل ثابت شود که به مرحله‏ء بلوغ طبیعی‏
قبل از

. 4 قدرت و توانایی

کاری مورد وظیفه و تکلیف انسان قرار می‏گیرد که انسان توانایی انجام آن‏
را داشته باشد ، اما کاری که انسان قادر به انجام آن نیست هرگز مورد
تعلق تکلیف واقع نمی‏شود . شک نیست که توانایی انسان محدود است ،
نامحدود نیست . چون توانایی محدود است ، تکالیف باید در محدوده‏ء
تواناییها صورت گیرد . مثلا انسان توانایی تحصیل علم و دانش دارد اما در
محدوده‏ء معین از نظر زمان و از نظر اندازه‏ء معلومات . یک فرد انسان هر
اندازه نابغه باشد بالاخرش باید تدریجا و در طول زمان مدارج علم و دانش‏
را طی کند . حالا اگر یک فرد را مجبور کنند که یک شبه تحصیلات چند ساله‏
را انجام دهد ، به اصطلاح تکلیف " بما لا یطاق " یعنی تکلیف به کاری که‏
فوق طاقت و قدرت است کرده‏اند و اما اگر انسانی را مجبور کنند که همه‏ء
علوم جهان را فرا گیرد ، باز هم تکلیف به غیر مقدور است و صحیح نیست و
هرگز از طرف یک مقام حکیم عادل چنین حکمی صادر نمی‏شود . خداوند در قرآن‏
کریم می‏فرماید :
« لا یکلف الله نفساإلا وسعها »( 1 ) .
خداوند هیچ کس را جز به اندازه‏ء توانایی اش مکلف نمی‏سازد .
اگر شخصی در حال غرق شدن است و ما قدرت داریم که او را نجات دهیم بر
ما واجب است که او را نجات دهیم ، ولی اگر مثلا هواپیمایی در حال سقوط
است و ما به هیچ وجه قادر نیستیم جلوی سقوط آن را بگیریم تکلیف از ما ساقط است ، یعنی خداوند ما را به‏
خاطر کمک نکردن به جلوگیری از سقوط هواپیما مؤاخذه نمی‏کند .
اینجا یک نکته هست و آن اینکه همچنانکه در مورد اطلاع و آگاهی گفتیم‏
که مشروط بودن تکلیف به اطلاع و آگاهی مستلزم این نیست که ما موظف و
مکلف به تحصیل اطلاع و آگاهی نباشیم ، مشروط بودن تکلیف به قدرت و
توانایی نیز مستلزم این نیست که ما مکلف به کسب و تحصیل قدرت نباشیم‏
. در مواردی تفویت قدرت حرام است و تحصیل آن واجب . فرض کنیم در
مقابل دشمنی سرسخت و قوی و مقتدر قرار گرفته ایم که قصد تهاجم به حقوق‏
ما و یا قصد تهاجم به حوزه‏ء اسلام دارد و ما در حال حاضر قدرت مقابله با
آن را نداریم و هر گونه مقابله‏ای ، از دست دادن نیروهاست بدون آنکه‏
نتیجه‏ای در حال حاضر یا در آینده از این کار خود بگیرم . بدیهی است که‏
در این صورت ما مکلف به مقابله و جلوگیری نیستیم ، ولی همواره مکلف‏
بوده و هستیم که تحصیل قدرت و توانایی کنیم تا در چنین شرایطی دست روی‏
دست نگذاریم . قرآن کریم می‏فرماید :
« و اعدوا لهم ما استطعتم من قوش و من رباط الخیل ترهبون به عدو الله و
عدوکم »( 1 ) .
تا آنجا که ممکن است نیرو و اسبان آماده تهیه کنید تا بدین وسیله‏
دشمنان شما و دشمنان خدا از شما حساب ببرند و قصد تجاوز به شما را از
دماغ خود بیرون کنند .
همان طوری که یک فرد و یا یک جامعه‏ء ناآگاه که در

به نام خدا

طغیان انسان علیه محدودیتها

انسان در عین اینکه نمی‏تواند رابطه‏اش را با وراثت ، محیط طبیعی ،
محیط اجتماعی و تاریخ و زمان بکلی قطع کند ، می‏تواند تا حدود زیادی علیه‏
این محدودیتها طغیان نموده ، خود را از قید حکومت این عوامل آزاد سازد .
انسان به حکم نیروی عقل و علم از یک طرف ، و نیروی اراده و ایمان از
طرف دیگر تغییراتی در این عوامل ایجاد می‏کند و آنها را با خواستهای‏

به نام خدا

میدان آزادی و اراده‏ء انسان

بدیهی است که انسان در عین آزادی برای ساختن اندامهای روانی خویش و
تبدیل محیط طبیعی به صورت مطلوب خود و ساختن آینده‏ء خویش آنچنانکه خود
می‏خواهد ، محدودیتهای فراوانی دارد و آزادی‏اش آزادی نسبی است ، یعنی‏
آزادی در داخل یک دایره‏ء محدود است ، در داخل همین دایره‏ء محدود است‏
که [ هم ] می‏تواند آینده‏ء سعادت بخش برای خود انتخاب کند و هم آینده‏ء
شقاوت آلود .
محدودیتهای انسان از چند ناحیه است :

. 1 وراثت

انسان با طبیعت انسانی به دنیا می‏آید . از آن جهت که پدر و مادرش‏
انسان بوده‏اند ، او هم قهرا و جبرا مانند یک فرد انسان به دنیا می‏آید .
و از طرف دیگر ، پدر و مادرش انسان بوده‏اند ، او هم قهرا و جبرا مانند
یک فرد انسان به دنیا می‏آید . و از طرف دیگر ، پدر و مادرش یک سلسله‏
صفات موروثی خود را در فرزندشان به یادگار می‏گذارند که اینها نیز قهرا و
جبرا همراه این افراد هست ، مانند رنگ پوست ، رنگ چشم ، خصوصیتهای‏
جسمی که احیانا از چند پشت به ارث می‏رسد . انسان هیچ یک از اینها را
برای خود " انتخاب " نکرده است بلکه جبرا وراثت اینها را به او داده‏
است .

. 2 محیط طبیعی و جغرافیایی

محیط طبیعی و جغرافیایی انسان و منطقه‏ای که در آن منطقه رشد و نما
می‏کند ، خواه ناخواه یک سلسله آثار قهری بر روی اندام و روحیه‏ء انسان‏
می‏گذارد . منطقه‏های سردسیر و منطقه‏های گرمسیر و منطقه‏های معتدله هر کدام‏
نوعی روحیه و اخلاق را ایجاب می‏کند ، همچنین منطقه‏ء کوهستانی یا منطقه‏ء
صحرایی و غیره .

. 3 محیط اجتماعی

محیط اجتماعی انسان عامل مهمی است در تکوین خصوصیات روحی و اخلاقی‏
انسان . زبان انسان ، آداب عرفی و اجتماعی ، دین و مذهب ، غالبا همان‏
چیزی است که محیط اجتماعی بر انسان تحمیل می‏کند .

به نام خدا

نقش مؤثر انسان در ساختن آینده‏ء خویش

موجودات جهان تقسیم می‏شوند به جاندار و بیجان . موجودات بیجان هیچ‏
گونه نقشی در ساختن خویش ندارند . آب و آتش و سنگ و خاک بی‏جان‏اند و
هیچ نقشی در تکوین و یا تکمیل خویش ندارند ، بلکه صرفا تحت تأثیر عوامل‏
خارجی تکوین می‏یابند و تحت تأثیر همان عوامل احیانا نوعی کمال کسب‏
می‏کنند . از این موجودات هیچ گونه تلاشی و فعالیتی در جهت ساختن یا
پرداختن به خود مشاهده نمی‏شود . ولی [ از ] جانداران ، مانند گیاه و
حیوان و انسان ، یک سلسله تلاشها در جهت حفظ و صیانت خود از آفات و در
جهت جذب مواد دیگر و در جهت تولید مثل مشاهده می‏شود .
در گیاهان یک سلسله قوای طبیعی وجود دارد که در ساختن آینده‏ء آنها
مؤثر است . در گیاه قوه یا قوه‏هایی است که مواد را از زمین یا هوا جذب‏
می‏کند ، قوه یا قوه‏هایی است که از درون به وسیله‏ء مواد جذب شده او را
رشد می‏دهد و قوه یا قوه‏هایی است که امکان تولید مثل را فراهم می‏کند .
در حیوان همه‏ء این قوه‏های طبیعی بعلاوه‏ء یک سلسله قوه‏های شعوری از قبیل‏
حس باصره ، سامعه ، لامسه و غیره و از قبیل میلها - که قبلا از آنها یاد
شد - وجود دارد . حیوان به وسیله‏ء این قوه‏ها از طرفی خویشتن را از گزند
آفات حفظ می‏کند و از طرفی موجبات رشد فردی و بقای نوع خود را فراهم‏
می‏کند .
در انسان همه قوای طبیعی و قوای شعوری که در گیاه و حیوان هست وجود
دارد بعلاوه‏ء یک سلسله میلهای اضافی - که قبلا شرح داده شد - و بعلاوه‏ء
نیروی خارق العاده‏ء عقل و اراده که سرنوشت آینده‏ء او را با مقیاس زیادی‏
به دست خودش می‏دهد و خودش آینده‏ء خویش را انتخاب می‏کند و می‏سازد .
از آنچه گفته شد روشن گشت که برخی موجودات هیچ گونه نقشی در ساختن‏
آینده خویش ندارند ( جمادات ) . برخی دیگر نقشی در ساختن آینده‏ء خویش‏
دارند اما این نقش نه آگاهانه است و نه آزادانه بلکه طبیعت ، نیروهای‏
درونی آنها را به طور غیر مستشعر و نا آگاهانه برای صیانت و بقای آنها و
ساختن آنها در آینده استخدام کرده است ( نباتات ) . برخی دیگر نقش‏
بیشتری دارند . این نقش آگاهانه است هر چند آزادانه نیست ، یعنی با
نوعی آگاهی از خود و محیط خود تحت تأثیر جاذبه‏ء یک سلسله میلهای شعوری‏
، در راه صیانت خود برای آینده می‏کوشند ( حیوانات ) .
ولی انسان نقشی فعال‏تر و مؤثرتر و گسترده‏تر در ساختن آینده‏ء خویش دارد
. نقش انسان ، هم آگاهانه است و هم آزادانه ، یعنی انسان ، هم به خود و
محیط خود آگاه است و هم آنکه با توجه به آینده ، به حکم نیروی عقل و
اراده می‏تواند آزادانه آینده‏ء خویش را به هر شکل که خود بخواهد انتخاب‏
کند .

انسان یگانه موجودی است که قانون خلقت ، قلم ترسیم چهره‏ء او را به‏
دست خودش داده است که هر طور که می‏خواهد ترسیم کند ، یعنی بر خلاف‏
اندامهای جسمانی‏اش که کارش در مرحله‏ء رحم به پایان رسیده است و بر
خلاف خصلتهای روحی و اندامهای روانی حیوانات که آنها نیز در مرحله‏ء قبل‏
از تولید پایان گرفته است ، اندامهای روانی انسان - که از آنها به‏
خصلتها و خویها و ملکات اخلاقی تعبیر می‏شود - به مقیاس بسیار وسیعی پس‏
از تولد ساخته می‏شود .
این است که هر موجودی ، حتی حیوان ، آن چیزی است که او را ساخته‏اند ،
ولی انسان آن چیزی است که بخواهد باشد . و به همین جهت است که هر نوع‏
از انواع حیوانات همان طور که اندام جسمانی همه‏ء افرادش شبیه یکدیگر
است ، اندامهای روانی و خصلتهای روانی افرادش نیز شبیه یکدیگر است ،
تمام افراد گربه یک نوع خصلت دارند و تمام افراد سگ یک نوع دیگر و
تمام افراد مورچه یک نوع دیگر ، تفاوتی اگر باشد بسیار اندک است . ولی‏
تفاوت خصلتی و اخلاقی افراد انسان ، بی‏نهایت است . و این است که انسان‏
یگانه موجودی است که خودش باید "خویشتن" را انتخاب کند که چه باشد .
در آثار اسلامی رسیده است که انسانها در قیامت بر طبق خصلتهای اکتسابی‏
روحی ، نه اندام ظاهری جسمانی ، محشور می‏گردند ، یعنی انسانها از نظر
اخلاق اکتسابی با هر نوع جانداری که به او شبیه‏تر باشد ، به شکل او و
اندام او محشور می‏گردند ، و تنها افرادی به شکل و صورت انسانی محشور
می‏گردند که اخلاق و خویهای اکتسابی و ابعاد ثانوی روح آنها متناسب با شأن‏
و کمالات
انسانی باشد و به عبارت دیگر ، اخلاقشان اخلاق انسانی باشد .
انسان به حکم قدرت علمی ، بر طبیعت مسلط می‏گردد و طبیعت را آنچنانکه‏
می‏خواهد منطبق بر نیازهای خویش می‏سازد و به حکم نیروی خودسازی و
خودساختگی ، خود را آنچنانکه می‏خواهد می‏سازد و به این وسیله سرنوشت‏
آینده خویش را به دست می‏گیرد .
تمام تأسیسات تربیتی ، مکتبهای اخلاقی و تعلیمات دینی و مذهبی برای‏
راهنمایی انسان است که آینده‏ء خودش را چگونه بسازد و چگونه شکل بدهد .
راه راست آن راهی است که انسان را به سوی آینده‏ای سعادت بخش می‏رساند
، و راههای کج و انحرافها آنهاست که انسان را به سوی آینده‏ای تباه و
شقاوت آلود می‏کشاند . خداوند در قرآن کریم می‏فرماید :
" ما راه را به انسان ( این موجود آزاد خودساز ) نمودیم تا او خود چه‏
بخواهد و چه انتخاب کند . ( از دو راه یکی را انتخاب خواهد کرد . ) یا
راهی که ما نموده‏ایم و سپاسگزار ما خواهد بود و یا راه دیگر که راه‏
ناسپاسی است " . ( 1 )
از بحثهای گذشته دانستیم که علم و ایمان هر کدام نقشی متفاوت در
سازندگی آینده‏ء انسان دارند . نقش علم این است که راه ساختن را به‏
انسان ارائه می‏دهد . علم انسان را توانا می‏کند که هرگونه " بخواهد "
آینده را همان گونه بسازد . و اما نقش ایمان این است که انسان را به‏
سوی اینکه خود را و آینده را " چگونه " بسازد که برای خویشتن و برای‏
جامعه بهتر باشد می‏کشاند . ایمان مانع آن می‏گردد که انسان آینده را بر
محور مادی و فردی بسازد . ایمان به خواست