به نام خدا

تقرب به خدا و اظهار کرامت ممکن نیست مگر به ترک محبت دنیا.

قال اللّه تعالى فى سورة الحجرات‏ إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُمْ‏ 140 و در دعاى ندبه است اللّهمّ لک الحمد على ما جرى به قضاؤک فى اولیائک الّذین استخلصتهم لنفسک و دینک اذا اخترت لهم جزیل ما عندک من النّعیم المقیم الّذی لا زوال له و لا اضمحلال بعد ان شرطت علیهم الزّهد فى درجات هذه الدّنیا الدّنیّة و زخرفها و زبرجها فشرطوا لک ذلک و علمت منهم الوفاء به فقبلتهم و قرّبتهم و قدّمت لهم الذّکر العلىّ و الثّناء الجلیّ و اهبطت علیهم ملائکتک و کرّمتهم بوحیک و رفدتهم بعلمک و جعلتهم الذّریعة الیک و الوسیلة الى رضوانک: 141 خدایا حمد تو را بر آنچه جارى شد به او قضاى تو در حق اولیاى تو که خالص کردى ایشان را از براى خود و دین خود، زمانى که پسندیدى از براى ایشان آنچه نزد خود داشتى از نعمت دائمى که هرگز ضایع و زایل نمى‏شود پس از آن که شرط نمودى بر ایشان که زهد و ترک نمایند جمیع این درجات این دنیاى دنى را و زر و سیم و زینت او را، پس قبول کردند شرط تو را و دانستى که خواهند وفا به شرط تو نمود، پس قبول نمودى ایشان را و مقرّب ساختى ایشان را و مقدم داشتى از براى ایشان ذکر بلند و ثناى ارجمند را و فرستادى بر ایشان ملائکه خود را با وحى خود و عطا نمودى به ایشان از علم خود و قرار دادى ایشان را وسیله و شفیع به سوى بهشت و خوشنودى خود.

اندکى تأمل کن ببین که چگونه امام (ع) جمیع خصایص پیغمبران را از قرب و هبوط ملائکه و نزول وحى و غیر ذلک، همه را متفرّع نمود بر زهد و ترک محبت دنیا و هم بیان فرمود که معنى شرط و عهد خدا با بندگان همین ترک دنیا است، پس هر که چشم پوشید و دل برکند، وفا به عهد خدا نمود و الّا وفا نکرده.

و هر که اظهار معجزه و کرامت نمود مطلبى بود که از خدا خواست و خدا اجابت نمود زیرا که خدا عهد نموده که دعاء و سؤال بندگان را اجابت کند و رد نکند و وفاء عهد را مترتّب ساخت و متفرّع، بر وفاء عبد عهد خدا را، که ترک دنیا است. چنانچه در سوره بقره فرمود أَوْفُوا بِعَهْدِی أُوفِ بِعَهْدِکُمْ‏ 142 و فرمود فَاذْکُرُونِی أَذْکُرْکُمْ‏ 143 و حاصل هر دو آیه یکى است. یعنى هر که وفا به عهد خدا کند بر خدا واجب است که وفا به عهد او کند و هر چه بخواهد اجابت کند. پس هر که وفا نکرده بر خدا واجب نیست و اگر اجابت کندمحض تفضل است. فى الصافى، القمّى قال رجل للصّادق (ع) یقول اللّه عزّ و جلّ ادعونى استجب لکم و انّا ندعو فلا یستجاب لنا فقال انّکم لا تفون للّه بعهده فانّه تعالى یقول اوفوا بعهدى اوف بعهدکم و اللّه لو وفیتم للّه سبحانه لوفى لکم: 144 مردى به صادق (ع) عرض کرد خدا مى‏فرماید بخوانید مرا تا اجابت کنم شما را و ما مى‏خوانیم و اجابت نمى‏شود. فرمود وجهش آن است که شما وفا به عهد خدا نمى‏کنید، پس بدرستى که خدا مى‏فرماید وفا کنید به عهد من وفا کنم به عهد شما، و اللّه اگر وفا کنید از براى خدا هرآینه وفا کند از براى شما.

و آیا هرگز شنیده‏اى که خدا خواهش معصومى را رد نموده باشد؟ از معصوم بگذر چه قدر کرامت‏ها به یقین مى‏دانى که از اولیاء صادر شده مثل سلمان و ابى ذر و اویس قرنى و برخ اسود و غیر ذلک که اگر مجلدات نوشته شود احصاى کرامات اولیاء نتواند نمود و این طایفه‏اند مصداق علماء امّتى کانبیاء بنى اسرائیل 145 نه آنان که چون هیزم، خود را سوزانند و خاکستر کنند و مردم از ایشان نفع برند و راه یابند.

و ایضا حضرت در همین دعا فرمود و رفدتهم بعلمک 146 و علم را اضافه به خدا نمود تا بفهماند که مراد علم لدنّى است. پس ثابت شد که هر که وفا به عهد خدا کرد و ترک دنیا نمود به اندازه خود علم لدنّى به او دهند و اخبار بسیار که همه شاهد این مطلبند پیش ذکر کردیم و کفایت مى‏کند قول خدا وَ الَّذِینَ جاهَدُوا فِینا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنا 147 و این است معنى حدیثى که در السنه مذکور است که العلم نور یقذفه اللّه فى قلب من یشاء 148 و سیّد السّاجدین (ع) به حضرت زینب (ع) فرمود انت عالمة غیر معلّمة 149 و در حق حضرت سلمان وارد شده که محدّث بود و علم اوّلین و آخرین در نزد او بود و حضرت اویس قرنى با آن که شرفیاب خاکپاى حضرت خاتم (ص) در ظاهر نشده بود و مع ذلک چگونه شمایل آن بهتر و مهتر عالم امکان را به تفصیل بیان فرمود و چه بسیار که اولیاء از مغیبات خبر دادند. آیا علوم انبیاء و اولیاء از تحصیل این علوم رسمى بود؟ و از اینجا است که بسیارى به مجاهده و ریاضت کوشند که علم لدنّى پیدا کنند و مطالب بر ایشان منکشف شود و این مطلب را درست فهمیده‏اند و لکن معنى ریاضت و مجاهده و جهاد اکبر را نفهمیده‏اند، که آن نیست مگر ترک محبت دنیا به طورى که مصداق‏ لِکَیْلا تَأْسَوْا عَلى‏ ما فاتَکُمْ وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتاکُمْ‏ 150 شوند به بیانى که پیش ذکر شد.

و اما سرّ این مطلب این است که گاهى علم از راه حواس وارد بر قلب شود وشخص درک مطالب نماید و این را علوم رسمى گویند و گاهى تصفیه نفس نمایند و زنگ کدورات از روى قلب پاک نمایند تا نور علوم و حکمت از طرف باطن در او ظاهر شود و نقش گیرد و علم لدنّى و وحى و الهام و نفث همه از اقسام این علم است. و میان آینه قلب تو و علم انوار و مجردات هیچ حجابى به غیر از چرک آمال و زنگ محبت دنیا نیست و چون حجاب برخیزد معقول و متصور نیست که آفتاب و نور در آینه ننماید. آیا کفایت نمى‏کند در این مطلب کلام سید الساجدین (ع) و انّ الرّاحل الیک قریب المسافة و انّک لا تحتجب عن خلقک الّا ان تحجبهم الامال دونک؟ 151 پس راه تحصیل علم لدنى و اظهار کرامت خوب ظاهر شد و لکن آن صبر کو و آن طاقت کجا است که بالمرّه چشم از دنیا و آرزوها بپوشیم؟ و به جهت محال عادى بودن این ریاضت است که غالب ریاضیت‏ها اثر و ثمر ندارد، زیرا که غرض و غایت آن‏ها را چون بشکافى غیر از دنیا چیزى نبینى و به جهت همین است که غالب خلق علم لدنّى و ریاضت را منکرند و جمعى از کمّلین فهمیدند و مقرّند و لکن اقرار به صعوبت و امتناع عادى آن نموده‏اند و لهذا همه از راه حواس تحصیل کنند و در پى علوم رسمى دراز شوند الّا من شذّ و ندر.

به نام خدا

تعریف دنیا

قال اللّه تعالى فى سورة العنکبوت‏ وَ ما هذِهِ الْحَیاةُ الدُّنْیا إِلَّا لَهْوٌ وَ لَعِبٌ وَ إِنَّ الدَّارَ الْآخِرَةَ لَهِیَ الْحَیَوانُ‏ 1: نیست این دو روزه دنیا مگر لهو و لعب و دار آخرت همان جاى زندگانى است. بدان که لفظ دنیا مؤنث ادنى است که افعل التفضیل است مشتق از دنوّ، به معنى قرب و از دنائت به معنى پستى است، و هر دو معنى صحیح و مراد است در آیات و اخبار بسیار. و موصوف او در آیات و اخبار بسیار، دار است و حیات، مثل‏ أَذْهَبْتُمْ طَیِّباتِکُمْ فِی حَیاتِکُمُ الدُّنْیا: 2 بردید لذّت‏هاى خود را در زندگانى دنیا. و مثل قول خاتم (ص) الدّنیا دار من لا دار له. 3 و در آیات هر چند دار دنیا صریحا ذکر باشد در نظرم نیست و لکن به مقابله معلوم است. مثل سوره قصص‏ وَ ابْتَغِ فِیما آتاکَ اللَّهُ الدَّارَ الْآخِرَةَ وَ لا تَنْسَ نَصِیبَکَ مِنَ الدُّنْیا. 4 پس معنى دنیا حیات و دار نزدیک‏تر و پست‏تر است. و گاهى به لفظ مذکر ذکر شود مثل آیه اعراف‏ یَأْخُذُونَ عَرَضَ هذَا الْأَدْنى‏ وَ یَقُولُونَ سَیُغْفَرُ لَنا، 5 اى هذا الشى‏ء الادنى او هذا المحسوس الادنى یعنى الدنیا. و چون به معنى نزدیک‏تر لازم دارد سابقیّت و اوّلیّت را، لهذا آخرت را آخرت و عقبى گویند و دنیا را اولى گویند، مثل‏ لَهُ الْحَمْدُ فِی الْأُولى‏ وَ الْآخِرَةِ 6 و مثل‏ وَ لَلْآخِرَةُ خَیْرٌ لَکَ مِنَ الْأُولى‏. 7 و به سبب کثرت‏استعمال، معنى اسمیّت در این الفاظ پیدا شده که گویا اسم شده‏اند از براى این دو عالم، مثل لفظ زمان و مکان و بهشت، به طورى که موصوف هیچ به نظر نیاید. دنیا و آخرت یعنى این جهان و آن جهان، و در آیات و اخبار بسیار هم بى‏موصوف ذکر شده‏اند مثل‏ وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ 8 و مثل‏ خَسِرَ الدُّنْیا وَ الْآخِرَةَ 9 و هکذا.

و اما به حسب معنى، بدان که دنیا عبارت است از تمام عالم زمان و مکان، خواهى بگو تمام عالم اجسام، و یا بگو تمام آسمان‏ها و زمین و عناصر، و یا بگو تمام عالم مادّه، و یا بگو تمام آنچه در حرکت و گردش و تغیّر است، و یا بگو تمام آنچه او را هلاک و موت و فناء و تغیّر صورتى ضرور است کما قال‏ یَوْمَ تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَیْرَ الْأَرْضِ وَ السَّماواتُ‏ 10، و یا بگو هر چه تضاد و تزاحم بردارد و در او تمانع راه دارد دنیا است، و یا بگو هر چه نفع ابدى ندارد دنیا است، و یا بگو هر چه از تو به خواب و مرگ جدا شد دنیا است، و یا بگو هر چه منشأ الم و راحت و حزن و سرور و روح است از قبل بدن، دنیا است، و یا بگو هر چه محسوس و معلوم به این حواس خمسه ظاهره است دنیا است، و هکذا از تعبیرات دیگر. و این دنیا که گفتیم نه تنها یک چیز یا ده چیز یا صد چیز است.

و لکن آن دنیا که حبّ او رأس هر گناه است او لذّات محسوسه و حیات و ریاست است، و یا بگو او چیزهائى است در خارج که مبادى و اسباب آن سه چیز است، و یا بگو که دنیا همه این سه غایات با مبادى و اسباب آنها است، و لکن بهتر شاید همان اول باشد زیرا که محبت مقدمات بالتبع و بالعرض است، چنانچه گفتیم. و لکن چون غالب ملتفت غایات نیستند لهذا مورد امر و نهى و اطلاق دنیا غالبا در اخبار همان اعیان خارجیه شود مثل هل الدّنیا الّا طعام اکلته 11 الخ و مثل اخترت من دنیاکم ثلثة الطّیب و النّساء. 12 اگر چه دنیا و اقبال و ادبار دنیا در نظر بسیارى همان مال است. به حضرت صادق (ع) کسى عرض کرد و اللّه انّا لنطلب الدّنیا و نحبّ ان نؤتوها فقال تحبّ تصنع ما ذا قال اعود بها على نفسى و عیالى و اصل بها و اتصدّق و احجّ و اعتمر فقال (ع) لیس هذا طلب الدّنیا هذا طلب الآخرة: 13 ما طالبیم دنیا را و دوست داریم که او را به ما بدهند، فرمود مى‏خواهى دنیا را چه کنى، عرض کرد مى‏خواهم خودم و عیالم تعیّش کنیم و صله رحم بجا آورم و حج و عمره نمایم، فرمود این طلب دنیا نیست این طلب آخرت است.

و اینکه دنیا را همان مال دانند، به لحاظى بد نفهمیده‏اند. زیرا که به او توان به تمام آرزوها و لذّت‏هاى دنیا رسید الّا ما شذّ و ندر. بارى از آنچه گفتیم به مقایسه و مقابله،معنى آخرت هم ظاهر شد که او دار قرار و دار خلد و دار عدن و دار دوام و ثبات است. رجوع به آیات و اخبار و کلمات بزرگان نما تصدیق آنچه گفتیم بر تو ظاهر شود.

    به نام خدا

سر فریب دنیا

آن که در آیات بسیار دیدى که خداى تعالى دنیا را متاع غرور و حیات فریب و فریب دهنده گفته، و سرّش آن است که منشأ فریب یکى از دو چیز است و ثالث ندارد. یکى آن که خوش ظاهر و بد باطن باشد، به خوشى ظاهرش اعتماد کنى و به بدى باطن، تو را اذیت کند. و یکى دیگر آن که بى‏دوام و از تو مفارقت کند و تو به او دل ببندى و به او مطمئن شوى و به زودى میان شما جدائى افتد. و جمیع مثل‏هاى دنیا که در آیات و اخبار و در کلام علما است هیچ‏یک، از این دو بیرون نیست و راجع به یکى از این دو جهت است که ذکر شد.

ففى سورة یونس‏ إِنَّما مَثَلُ الْحَیاةِ الدُّنْیا کَماءٍ أَنْزَلْناهُ مِنَ السَّماءِ فَاخْتَلَطَ بِهِ نَباتُ الْأَرْضِ مِمَّا یَأْکُلُ النَّاسُ وَ الْأَنْعامُ حَتَّى إِذا أَخَذَتِ الْأَرْضُ زُخْرُفَها وَ ازَّیَّنَتْ وَ ظَنَّ أَهْلُها أَنَّهُمْ قادِرُونَ عَلَیْها أَتاها أَمْرُنا لَیْلًا أَوْ نَهاراً فَجَعَلْناها حَصِیداً کَأَنْ لَمْ تَغْنَ بِالْأَمْسِ کَذلِکَ نُفَصِّلُ الْآیاتِ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ‏ 14 و فى سورة الکهف‏ وَ اضْرِبْ لَهُمْ مَثَلَ الْحَیاةِ الدُّنْیا کَماءٍ أَنْزَلْناهُ مِنَ السَّماءِ فَاخْتَلَطَ بِهِ نَباتُ الْأَرْضِ فَأَصْبَحَ هَشِیماً تَذْرُوهُ الرِّیاحُ‏. 15 و فى سورة العنکبوت‏ وَ ما هذِهِ الْحَیاةُ الدُّنْیا إِلَّا لَهْوٌ وَ لَعِبٌ‏. 16 و فى سورة الحدید اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَیاةُ الدُّنْیا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ زِینَةٌ وَ تَفاخُرٌ بَیْنَکُمْ وَ تَکاثُرٌ فِی الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ کَمَثَلِ غَیْثٍ أَعْجَبَ الْکُفَّارَ نَباتُهُ ثُمَّ یَهِیجُ فَتَراهُ مُصْفَرًّا ثُمَّ یَکُونُ حُطاماً 17 و آیات بسیار است.

و قال الخاتم (ص) مثل هذه الدّنیا مثل ثوب شقّ من اوّله الى آخره فبقى متعلّقا بخیط فى آخره فیوشک ذلک الخیط ان ینقطع: 18 رسول خدا (ص) فرمود مثل دنیا مثل لباسى است که او را تا آخر او پاره کرده باشند و یک خیط باقى مانده باشد پس نزدیک است که آن نیز پاره شود. و کتب امیر المؤمنین (ع) الى سلمان بمثالها فقال مثل الدّنیا مثل الحیّة الّتى یلین مسّها و یقتل سمّها فاعرض عمّا یعجبک منها لقلّة ما یصحبک منها وضع عنک همومها لما ایقنت من فراقها 19 الحدیث: حضرت امیر (ع) نوشت به سلمان که دنیا مثل مارى است که نرم است بدن او و مى‏کشد زهر او، پس بپرهیز از آنچه تو را از دنیا خوش آید زیرا که زمان او کم است، و دور کن از خود غم و غصه او را به جهت آن که یقین دارى که از تو خواهد مفارقت نمود.

و کان الحسن بن علىّ (ع) یتمثّل بهذا البیت:

    : 2 حضرت امام حسن (ع) مى‏فرمود اى اهل لذات دنیاى فانى، هر که مغرور شود به سایه‏اى که زایل مى‏شود حماقت است.

و عن الباقر (ع) فى حدیث جابر فانزل الدّنیا کمنزل نزلته ثمّ ارتحلت عنه او کمال وجدته فى منامک فاستیقظت و لیس معک منه شی‏ء. قال (ع) انّى انّما ضربت لک هذا مثلا لانّها عند اهل اللّبّ و العلم باللّه کفی‏ء الظّلال 21 و روى انّ عیسى (ع) کشفت له الدّنیا فیراها فى صورة عجوز شمطاء همتاء علیها من کلّ زینة فقال لها کم تزوّجت قالت لا احصیهم قال أ فکلّهم ماتوا عنک او کلّهم طلّقک قالت بل کلّهم قتلتهم فقال (ع) بؤسا لازواجک الباقین کیف لا یعتبرون بازواجک الماضین کیف اهلکتهم تهلکینهم واحدا واحدا فلا یکونون منک على حذر 22 و قال عیسى (ع) الدّنیا قنطرة فاعبروها و لا تعمروها: 23 باقر (ع) فرمود اى جابر دنیا را مثل منزل رهگذر که فرود آیى و کوچ نمائى یا مثل مالى بدان که در خواب بیابى و چون بیدار شوى چیزى با تو نباشد، فرمود این مثلى بود که از براى دنیا آوردم زیرا که دنیا در نزد عقلاء و علماء مثل سایه بارانداز است. و در روایت است که دنیا در نظر عیسى (ع) در آمد به صورت پیرزنى که موهاى او سیاه و سفید و دندان‏هاى او افتاده و خود را با این پیرى به زینت‏ها آرایش کرده، فرمود چقدر شوهر کرده‏اى؟ گفت شماره او را نمى‏دانم، فرمود مردند یا تو را طلاق دادند؟ گفت همه را کشتم، فرمود واى بر شوهران زنده تو که از آن شوهران تو که ایشان را کشتى عبرت نمى‏گیرند، یکان‏یکان ایشان را مى‏کشى و از تو حذر نمى‏کنند. و فرمود دنیا پل است پس از او عبور کنید و او را تعمیر نکنید و نمانید.

طلب دنیا و طلب بقاء آن و طلب راحت در آن طلب امر محال است و راحت در ترک او است و بیان سرّش.

و فى الحدیث القدسى المعروف انّى وضعت الرّاحة فى الآخرة و النّاس یطلبونها فى الدّنیا فلا یجدونها ابدا. 24 قال الخاتم (ص) من اصبح و الدّنیا اکبر همّه فلیس من اللّه فى شی‏ء و الزم اللّه فى قلبه اربع خصال همّا لا ینقطع عنه ابدا و شغلا لا یتفرّغ منه ابدا و فقرالا ینال غناه ابدا و املا لا یبلغ منتهاه ابدا. 25 و قال الباقر (ع) مثال الحریص على الدّنیا کمثل دودة القزّ کلّما ازدادت على نفسها لفّا کان ابعد لها من الخروج حتّى تموت غمّا. 26 و قال الصادق (ع) مثل الدّنیا کمثل ماء البحر کلّما شرب منه العطشان ازداد عطشا حتّى یقتله: 27 در حدیث قدسى است که من راحت را در آخرت قرار داده‏ام و مردم او را در دنیا مى‏خواهند و هرگز به او نخواهند رسید. پیغمبر (ص) فرمود هر که صبح کند و همت بزرگ او دنیا باشد او از خدا نیست و خدا در دل او چهار خصلت قرار دهد، اوّل غمى که هرگز تمام نشود، دوّم شغلى که هرگز از او فارغ نشود، سوّم فقرى که هرگز به غناى او نرسد، چهارم آرزوئى که هرگز به آخر او نرسد. باقر (ع) فرمود حریص دنیا مثل کرم ابریشم است هر قدر بیشتر بر خود مى‏تند بیرون آمدنش مشکل‏تر مى‏شود. صادق (ع) فرمود دنیا مثل آب دریا است که هر چه تشنه از آن مى‏آشامد عطش او بیشتر مى‏شود تا بکشد او را.

سرّش آن است که دنیا دار فنا است و دار تزاحم است و دار تضاد است و لازمه هر یک از این سه چیز آن است که هر که دلبستگى به دنیا داشته باشد دائما در خوف و غصّه باشد، زیرا که چون محبوب ابدى نباشد و لازمه او فنا باشد و فراق و هجران باشد پس اگر در فراق او باشى غم فراق تو را بس است و اگر در وصال او باشى چون مى‏دانى همیشه نیست و خواهد جدائى افتاد همین خوف جدائى تو را بس است. گویند زبیده زن هارون الرشید علیه اللعنه با جلال مى‏گذشت، سائلى را دید احسانش نمود، گفت چه دعا کنم تو را، گفت دعا کن که آسمان این گردش خود را تغییر ندهد. و ایضا چون دار تزاحم است و طالب بیشمار دارد پس هر چه دارى تو را مدام حاسدان و دشمنان بسیارى باشد. چه خوب مثلى است که فرموده‏اند الدّنیا جیفة و اهلها کلاب 28 و خداى تعالى نیز همین بیان را در سوره (ص) فرموده و لکن در پرده‏ وَ إِنَّ کَثِیراً مِنَ الْخُلَطاءِ لَیَبْغِی بَعْضُهُمْ عَلى‏ بَعْضٍ إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ قَلِیلٌ ما هُمْ‏. 29 پس مدام باید با ابناء روزگار در جنگ و جدال و نزاع باشى و هر نوشش به هزار نیش آلوده و هر لقمه‏اش به هزار زهر سوده، پس باید اعوان و انصار بگیرى تا از تو دفع شرّ دشمنان نمایند و همین‏ها نیز طالبند، پس ببین از این شغل کى توانى فارغ شد و آسوده نشست. و ایضا چون دار تضاد است پس جمیع نعمت‏ها و لذّت‏هاى او با هم جمع نشوند، نه در یک زمان و نه در یک مکان. و گیرم تو سلطان ربع مسکون، مى‏بینى که هر میوه در هر فصل نباشد و هر آب وهوا در یکجا جمع نشود و متاع و اسباب نفیسه عالم را به عمرهاى دراز نتوان جمع نمود و به هر مقام که رسى عالم خیال وسیع است، مقام بالاتر تصور کنى، پس آرزوى تو کى خواهد تمام شد؟ ببین آیا ممکن مى‏شود که آنچه آرزوى تو باشد به عمل آید؟ نه و اللّه.

از جمله جوانى همیشگى و بقاى جاوید مى‏خواهى و مى‏خواهى کسى از دشمنان تو نباشد و از دوستان و خویشان کسى نمیرد و عالم همیشه بهار باشد و هر چه بخواهى بتوانى خورد و جماع نمود و هکذا، با آن که در دنیا هیچ کس به قدر سلاطین دشمن ندارد که گذشته از اغیار و بیگانه، از اهل و عیال و زن و فرزند خود خائف است و از محرمان بارگاه در خطر است و هرگز خواب راحت و بى‏خوف، این بیچاره ندارد و نتواند نمود. پس از این بیان معنى احادیث گذشته و غیر آن ظاهر شد. پس فهمیدى تو را که از دنیا منع نموده‏اند به راستى و درستى تو را از تمنّاى امر محال منع نموده‏اند.

اى عزیزم گیرم که دنیا به آخرت تو ضرر ندارد، با آن که این فرض محال است، یا آن که در قید آخرت العیاذ باللّه نیستى، لا اقل طالب امر محال مباش و تمنّاى محال مبر تا از دائره عقلاء خارج نباشى، زیرا که بالاترین درجه حماقت و سفاهت از پى امر محال رفتن است و در پى بى‏آن دویدن است و به معشوقى که لازمه آن بى‏وفائى و مفارقت باشد دل بستن است. بیا به خود رحم کن، یک قدرى چشم و گوش باز کن و گوش به سخن خدا و پیغمبر (ص) و ائمه (ع) بده. برو به چیزى دل ببند که تو خوف فراق نداشته باشى و او شیوه بیوفائى نداشته باشد و ابد الآباد تو با او و او با تو باشد. و قدرى مشتاق لقاى خدا و بهشت او شو و بفهم معنى‏ وَ فِیها ما تَشْتَهِیهِ الْأَنْفُسُ وَ تَلَذُّ الْأَعْیُنُ وَ أَنْتُمْ فِیها خالِدُونَ‏ 30 را که بهشت لا اقل جائى است که همیشگى است و خوف زوال و فناء در او نیست و کسى با تو مزاحمت ندارد و در او تضاد و تزاحم راه ندارد بلکه جائى است که در او کلّ شی‏ء فى کلّ شی‏ء 31 صادق است. و در قبال این تصور کن معنى جهنّم را که او هم همیشگى است و در او هم کلّ شی‏ء فى کلّ شی‏ء است، یعنى در عذابش جمیع عذابها جمع است. نستجیر باللّه العلىّ الکریم الرّحیم.

به نام خدا

 حبّ الدّنیا رأس کلّ خطیئة

،بدان که مضمون (حبّ الدّنیا رأس کلّ خطیئة) 32 در احادیث بسیار وارد شده و خدا فرمود وَ تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَیْرَ الزَّادِ التَّقْوى‏ 33 و فرمودند (الدّنیا مزرعة الآخرة) 34 پس آنچه سرمایه هر گناه است محبت دنیا است نه خود دنیا و آنچه مذمت که وارد شده دردلبستگى به دنیا است نه در دل کندن و دشمن داشتن او است. بلکه چنانچه حب او اصل هر شقاوت است، بالبدیهه بغض او سرمایه هر سعادت است. و ما به یارى خدا در سابق به تحقیق بیان نمودیم که حب دنیا منحصر است در حب سه چیز، حبّ لذّات محسوسه به حواس خمس، و حبّ حیات، و حبّ ریاست، و چهارم ندارد و همین سه چیز است که لازمه هر یک فناء و تضاد و تزاحم است. و همین محبت است که شخص را از معارف و حکمت کور مى‏کند و در جهل مرکب مى‏ماند. و اگر همه عمر را صرف تحصیل علوم کند و با حبّ دنیا باشد حاصل تحصیل او جز کورى دل و جهل مرکب نباشد، چنانچه در بسیارى مى‏بینى. برو آن احادیث که در باب علماء سوء وارد شده ببین، حتى آن که از تفسیر امام (ع) نقل شده که هم اضرّ على ضعفاء شیعتنا من جیش یزید على الحسین (ع): 35 ضرر ایشان از براى شیعیان بیشتر است از لشکر یزید بر حسین (ع). و آیا همان (ع) نفرمود فامّا من کان من الفقهاء صائنا لنفسه حافظا لدینه مخالفا على هواه مطیعا لامر مولاه فللعوام ان یقلّدوه و ذلک لا یکون الّا فى بعض فقهاء الشّیعة لا جمیعهم فانّ من یرکب من القبائح و الفواحش مراکب فسقة فقهاء العامّة فلا تقبلوا منهم عنّا شیئا و لا کرامة لهم: 36 هر کدام از فقهاء که حافظ نفس خود و حافظ دین خود باشد و مخالف هواى خود و مطیع امر مولاى خود باشد پس عوام چنین کسى را تقلید کنند (و آن جز در برخى از فقهاء شیعه نیست نه در تمامى آنها) و آن فقهاء که مرتکب قبایح و فواحش شوند مثل فقهاى فاسق سنّیان پس تقلید ایشان نکنید و حدیثى که از ما نقل کنند قبول نکنید و نیست کرامتى از براى ایشان. و همیشه دین خراب‏شده این‏ها است که چون این‏ها طالب مباح شوند عوام در پى حرام دراز شوند.

و شاهد بر این که با حبّ دنیا جز جهل، حاصل تحصیل نیست و حکمت و معارف در ترک دنیا است بسیار است.

قال امیر المؤمنین فى کتابة له الى بعض اصحابه فارفض الدّنیا فانّ حبّ الدّنیا یعمى و یصمّ و یبکم. 37 و قال ایضا و من ابصر بها بصّرته و من ابصر الیها اعمته 38 و قال الصادق (ع) جعل الخیرکلّه فى بیت و جعل مفتاحه الزّهد فى الدّنیا ثمّ قال قال رسول اللّه لا یجد الرّجل حلاوة الایمان فى قلبه حتّى لا یبالى من اکل الدّنیا. 39 و عن الصادق (ع) من زهد من الدّنیا اثبت اللّه الحکمة فى قلبه و انطق بها لسانه و بصّره عیوب الدّنیا دائها و دوائها و اخرجه من الدّنیا سالما الى دار السّلام: 40 حضرت امیر (ع) نوشت به بعضى از اصحاب خود که ترک کن دنیا را زیرا که حب دنیا شخص را کور و لال و کر مى‏کند. و فرمود هر که بخواهد از دنیا عبرت بگیرد و بصیرت بیابد، او را بصیرت مى‏دهد و هر که چشم طمع به سوى او باز کرد، کور مى‏کند او را. صادق (ع) فرمود جمیع خیرها را در خانه‏اى نهادند و کلید او را زهد دنیا قرار دادند، پس فرمود که رسول خدا (ص) فرمود مرد نمى‏یابد حلاوت ایمان را در دل خود تا آن که باک نداشته باشد که دنیا را کى برد و کى خورد. و از صادق (ع) است هر که زاهد شود و ترک دنیا نماید خداوند عالم اثبات نماید در دل او حکمت را و جارى نماید به حکمت زبان او را و بنماید به او هم درد دنیا و هم دواى او را و بیرون برد او را از دنیا به سلامت به سوى دار السلام. و قال الخاتم (ص) اذا رأیتم العبد قد اعطى صمتا و زهدا فى الدّنیا فاقتربوا منه فانّه یلقى الحکمة. 41 و قال (ص) من اراد ان یؤتیه اللّه علما بغیر تعلّم و هدى بغیر هدایة فلیزهد فى الدّنیا. 42 پیغمبر (ص) فرمود چون ببینید بنده را که خدا به او عطا کرده سکوت را و زهد و ترک دنیا را، به نزدیک او روید که البته او حکمت مى‏ریزد و حکمت از او جارى است. پس از آنچه گفتیم بدیهى شد که زهد امرى است قلبى، نه ترک ظاهرى با بودن دلبستگى، زیرا که به اتّفاق اهل لغت معنى زهد فیه او عنه هر دو ضد معنى رغب فیه است و بدیهى است که میل و رغبت امر قلبى است. و لذا حضرت امیر (ع) فرمودند الزّهد کلّه بین کلمتین من القرآن قال سبحانه لکیلا تأسوا على ما فاتکم و لا تفرحوا بما آتاکم. 43 بدیهى است که تأسف و اندوه و فرح و شادى کار دل است و فرع دلبستگى است. و باز فرمود لو انّ رجلا اخذ جمیع ما فى الارض و اراد به وجه اللّه فهو زاهد و لو انّه ترک الجمیع و لم یرد وجه اللّه فلیس بزاهد. 44 و لذا وارد شده ویل لمن ترک الدّنیا للدّنیا. 45 و در دعاء ابو حمزه فرمود و انّ الرّاحل الیک قریب المسافة و انّک لا تحتجب عن خلقک الّا ان تحجبهم الامال دونک: 46 به درستى که مسافر به سوى تو مسافتش کم است و به تو نزدیک است و تو مخفى نمى‏شوى از خلق خود مگر آن که حاجب ایشان شود آمال ایشان.

و آمال برنخیزد مگر از حب دنیا. و باز فرمود و اخرج حبّ الدّنیا من قلبى 47 و نفرمود و اخرج الدّنیا من یدى. پس آنچه وارد شده در مدح ترک دنیا، فهمیدى که مراد ترک دل است نه‏ترک دست. اللّهمّ اجعلنا من الزّاهدین بمحمّد و آله اجمعین.

 [راحت دنیا در ترک آن است‏]

وارد شده که راحت و رو کردن دنیا در ترک دنیا است. قال الامیر فى حدیث و من ساعاها فاتته و من قعد عنها اتته 48 و قال لقمان لابنه یا بنىّ بع دنیاک بآخرتک تربحهما جمیعا و لا تبع اخرتک بدنیاک فتخسرهما جمیعا 49 و قیل لحکیم الدّنیا لمن هى قال لمن ترکها فقیل و الآخرة لمن هى قال لمن ترکها: 50 حضرت امیر (ع) فرمود هر که از پى دنیا رود از او فوت شود و هر که بنشیند و پى او نرود خودش مى‏آید، لقمان به پسر خود گفت بفروش دنیاى خود را به آخرت تا در هر دو منفعت برده باشى و مفروش آخرت خود را به دنیا که در هر دو ضرر خواهى کرد، از حکیمى سؤال کردند که دنیا مال کیست، گفت هر که او را ترک کند، گفتند آخرت مال کیست، بازگفت هر که او را ترک کند. و کلام این حکیم موافق است با حدیث الدّنیا حرام على اهل الآخرة 51 الخ که پیش از این ذکر شد. و خدا فرمود أَلا إِنَّ أَوْلِیاءَ اللَّهِ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ کانُوا یَتَّقُونَ لَهُمُ الْبُشْرى‏ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ فِی الْآخِرَةِ 52 که در سوره یونس است.

و این مطلب بعد از آنچه پیش ذکر شد ظاهر است و سرّ همه این است که چون دلبستگى به چیزى نداشته باشى، نه در فراقش تو را غمى و نه در وصالش تو را المى است و هیچ خوف از زوالش ندارى، پس همیشه در راحتى و مزاحم کسى نشوى پس تو را مزاحمى نیست و با کسى دشمن نیستى بلکه همه تو را دوست دارند. چنانچه خاتم (ص) فرمود: ازهد فى الدّنیا یحبّک اللّه و ازهد ممّا فى ایدى النّاس یحبّک النّاس: 53 زاهد باش در دنیا تا دوست بدارد تو را خدا و زاهد باش و چشم بپوش از آنچه در دست مردم است تا دوست بدارند تو را مردمان.

پس بدیهى شد که راحت دنیا در ترک دنیا است، یعنى در بى‏اعتنائى و دل نبستن به او است، و هر که دنیا مى‏طلبد از براى لذّت و راحت مى‏طلبد پس به محض ترک کردن دنیا، رو کرد به تو آنچه در طلب دنیا مى‏خواستى و به محض خواستن دنیا، فرار کند از تو آنچه مى‏خواستى، و به چنگ تو هرگز نیاید باز مگر وقتى که آنچه خواهى نخواهى. و فى الحدیث القدسىّ انّى وضعت الرّاحة فى الآخرة و النّاس یطلبونها فى الدّنیا فلا یجدونها ابدا. 54 چه خوب گفت:

و این در ترک دنیا است. پس به ترک او، در دنیا هم که هستى گویا در بهشتى و چون چنین شوى حالا، در هر حالت که باشى مشغول زاد آخرتى و زراعت به جهت آخرت کنى. و تا چنین نباشى نه امتثال و تزوّدوا فانّ خیر الزّاد التّقوى 55 که در سوره بقره است نموده‏اى و نه مصداق (الدّنیا مزرعة الآخرة): 56 شده‏اى. زیرا که تو مى‏دانى مسافر در سفر وقتى مى‏تواند توشه و خرجى از براى وطن مهیا کند که آنجا که رفته آن را وطن خود قرار ندهد و دلبستگى نداشته باشد و همیشه دلش از براى وطن پرواز کند و به قدر ضرورت خرج مى‏کند و گلوى خود را مى‏بندد و جمع مى‏کند که بیاورد در وطن خرج کند و خوش‏گذرانى نماید. و ایضا مى‏دانى که مزرعه جاى زحمت کشیدن است و مداخل کردن، نه جاى دل بستن و وطن ساختن، باید زحمت زراعت کشید و آبیارى نمود و حاصل را جمع کرد به خانه رسانید که آنجا جاى صرف کردن و خوش گذراندن و جاى خوردن و خوابیدن است. این است معنى الدّنیا سجن المؤمن. 57 اللّهمّ اجعلنى منهم بحق محمّد و آله اجمعین. این معنى احادیث گذشته.

معنى دوّم‏ که در انظار ظاهرتر است این است که هر که تارک دنیا شد و زاهد و عابد گردید به طور حقیقت نه مجاز، که به دل ترک کند نه به دست، البته محبوب خلق هم شود، گذشته از این که محبوب خدا و دوستان خدا است، و همه در مقام خدمتگزارى و احترامش برآیند، چنانچه به حس و تجربه بسیار دیده‏اى. بلکه اگر زهد مجازى هم باشد این اثر را دارد، بلکه گاهى رفته رفته مجازى حقیقى هم شود المجاز قنطرة الحقیقة. 58 چه دنیا مى‏خواهى بهتر از این که مردم به جان و مال تو را خدمت کنند؟

معنى سوّم‏ آن که به آیات و اخبار و مشرب عرفان، لازمه زهد، تقوى و توکل و انقطاع از خلق است و چشم او جز دامن و دست خدا نبیند و چون چنین شد به هر جزیره و خرابه و کلبه‏اى که پنهان شود خدا کفیل او است و از سفره باطن، او را قطعا روزى خواهد داد. و آیات و اخبار و حس و تجربه و سماع و حکم عقل از کثرت به شماره نمى‏آید. ففى سورة الطلاق‏ وَ مَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لا یَحْتَسِبُ وَ مَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ‏. 59 و فى آل عمران‏ کُلَّما دَخَلَ عَلَیْها زَکَرِیَّا الْمِحْرابَ وَجَدَ عِنْدَها رِزْقاً قالَ یا مَرْیَمُ أَنَّى لَکِ هذا قالَتْ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَرْزُقُ مَنْ یَشاءُ بِغَیْرِ حِسابٍ‏. 60

و فى الحدیث من کان للّه کان اللّه له: 61 هر که از بهر خدا باشد خدا از بهر او است.

به نام خدا

تنافى و تضاد بین دنیا و آخرت

قال الخاتم (ص) انّ فى طلب الدّنیا اضرارا بالآخرة و فى طلب الآخرة اضرارا بالدّنیا فاضرّوا بالدّنیا فانّها احقّ بالاضرار: 62 رسول خدا (ص) فرمود طلب دنیا ضرر دارد به آخرت و طلب آخرت ضرر دارد به دنیا، پس شما ضرر به دنیا زنید که او سزاوار است. و فى روایة اخرى لفظ الحبّ بدل الطلب. 63 و حضرت عیسى (ع) فرمود دنیا و آخرت ضرّه و وسنى یکدیگرند، چندان‏که این را خوشنود کند آن دیگر ناخوشنود بود. 64 یعنى چون دو زنند که در حباله یک شوهر باشند و این‏ها به حسب لغات اسم‏ها دارند، عرب ضرّه گوید و در فارسى بعضى وسنى و بعضى هوو گویند. و ایضا فرمود چنانچه آب و آتش در یک جا قرار نگیرد دوستى دنیا و دوستى آخرت در یک دل جمع نیاید. 65 و به حواریین فرمود من دنیا را در پیش شما در خاک افکنده‏ام برمگیرید که از پلیدى دنیا یکى آن است که کس به آخرت نرسد تا ترک وى نگوید. 66 و باز به او عرض کردند ما را چیزى بیاموز که خداى تعالى ما را دوست گیرد، فرمود شما دنیا را دشمن گیرید تا خداى تعالى شما را دوست گیرد. 67

بیان این مطلب آن است که دانستى لازمه دنیا تغیّر و فنا و تضاد و تزاحم و افتراق است به لزوم ذاتى، و لازمه آخرت دوام و ثبات و بقاء و جمع و اجتماع است و خالى بودن از تضاد و تزاحم و تنافى است هم به لزوم ذاتى. و معنى لزوم ذاتى آن است که از فرض عدم لازم، عدم ملزوم لازم آید، اعنى محال باشد ایجاد ملزوم بدون لازم. پس میان دنیا و آخرت جز تضاد و تنافى نسبت دیگرى نیست. حال گوئیم چنانچه میان ایشان تضاد و تنافى است همچنین محبت و دوستى دنیا با محبت آخرت و تحصیل آن منافات و تضاد دارد و با هم جمع نشوند، زیرا که محبوب تو آن است که مدام در فکر و خیال او باشى و همیشه در راه او قدم زنى و در پى وصال او باشى و چون به وصالش رسى مدام با او سرگرم باشى و جز او نبینى و اگر چنین نباشد محبوب تو نباشد، و تو بالبدیهه فهمیدى که لذات محسوسه و حبّ حیات و حب ریاست، که محبت دنیا عبارت از محبت این سه چیز است، حدّ یقف ندارند. پس هرگز به وصالش نرسى و به آن قدر که رسیده‏اى و دل به او بسته‏اى، در نظر تو همان جلوه دارد، البته باید به کارش ببرى. و اگر از جمیع معاصى و لوازم مقدمات تحصیلش و نگهداشتنش چشم بپوشیم و از کشاکش و حسادت دیگران قطع نظر کنیم لا اقل باید شب و روز عمر را صرف خوش‏گذرانى و تنعم ومباحات باید نمود و این با عبادت و مناجات و با فکر و خیال آخرت و با محبت خدا چگونه جمع شود؟ پس ظاهر شد معنى کلام امیر (ع) که فرمود حبّ الدّنیا یعمى و یصمّ و یبکم 68 یعنى دوستى دنیا کور و کر و لال مى‏کند شخص را نسبت به خدا و آخرت، و معنى آن احادیث که حکمت و معرفت در زهد و ترک و بغض دنیا است و با حب دنیا حکمت و معرفت ممکن نباشد. و همین جهت منافات مراد است از احادیث بسیار فعن النّبىّ (ص) لو کانت الدّنیا تعدل عند اللّه جناح بعوضة ما سقى کافرا منها شربة ماء. 69

و قال (ص) لم ینظر اللّه الیها مذ خلقها. 70 و قال (ص) الدّنیا ملعونة و ملعون ما فیها الّا ما کان للّه منها. 71 و عن علىّ بن الحسین الدّنیا دنیاءان دنیا بلاغ و دنیا ملعونة 72: از پیغمبر (ص) است که اگر دنیا را نزد خدا به قدر بال پشه‏اى قدرى بود هرآینه از دنیا شربت آبى به کافر نمى‏داد. و فرمود خداوند هرگز نظر التفات به دنیا نکرد از وقتى که او را آفرید. و فرمود دنیا ملعون است و هر چه در او است ملعون است مگر آنچه از او از براى خدا باشد.

و سید الساجدین در حدیث پیش فرمود دنیا دو دنیا است، یکى دنیاى کفایت یکى دنیاى لعنت.

پس ظاهر شد که دنیا و ما فیها ملعون و مطرود و مبغوض است مگر دو چیز او، اوّل قدر ضرورت و کفایت او، دوّم هر چه زیاد از ضرورت و کفایت که از براى خدا و به جهت خدا باشد. مثل آنکه ریاست و حیات و لذّات را از براى خدا خواهد و از براى خدا و به راه خدا هم بکار ببرد. و این دوّمى بسیار کم است و مشکل، و بیان او را مستمع باش.

به نام خدا

مذمت حب دنیا

شکى نیست که آنچه تو را منع و مذمّت کرده‏اند از دنیا، البته باید چیزى باشد که اختیارى تو باشد، و اختیارى تو جز فعل و ترک نیست، و فعل و ترک هم بسته به دواعى و حب و بغض است بالبدیهه، و این حب و بغض هم بسته به اعتقاد کمال و نقص است بالبدیهه، و اعتقاد هم فرع علم و معرفت است بالبدیهه. چون کمال خود را در امرى دانى قهرا دوست تو شود و بى‏اختیار محبت به او پیدا کنى، پس شوق به او رسانى قهرا، پس در پى او روان شوى قهرا پس اعیان خارجه را مذمّتى نیست و آنچه مذمّت داردچیزى است که با تو است و آن جاهل بودن به آفات و نقایص و فناء و تضاد و تزاحم دنیا است و آن دوستى او در دل گرفتن است، که اینها قهرا تو را به حرکت آورند و در پى او بدوانند.

پس غرض عمده از ارسال رسل و کتب و وضع شرایع و این همه اصرار در مذمّت دنیا و این همه آیات و اخبار به جهت این است که دنیا و آخرت را بشناسى تا پس از شناختن قهرا دنیا را دشمن گیرى، اعنى لذائذ و حب حیات و حب ریاست را، و خدا و دوستان خدا و آخرت را قهرا دوست گیرى، و چون چنین شوى هر چه کنى از براى آخرت کنى و هر قدمى که زنى جز خدا در نظرت نباشد. پس ظاهر شد که محض مطاعیّت و رئیس بودن یا مالک اموال بسیار بودن هیچ ضرر ندارد، بلکه عین آخرت است در صورتى که محبت و دلبستگى نداشته باشى و به جهت مصلحت دین و ترویج علم و مسموع الکلمه بودن نگهدارى، چنانچه از معصومین (ع) بسیار چنین بوده‏اند. و اگر هیچ‏کدام نداشته باشى سر تا پا در زیان و ضررى در صورتى که محبت و دلبستگى داشته باشى، چنانچه امیر (ع) فرمود و لو انّ رجلا اخذ جمیع ما فى الارض و اراد به وجه اللّه فهو زاهد. 73 و منسوب به او است این بیت:

   74 بگیر امر خدا را و ترک کن نهى خدا را، خز بپوش و گوشت بره بخور ضرر ندارد.

و لکن بر تو مخفى نیست که چون کسى دنیا را دشمن گیرد، اعنى لذّات و حب حیات و حبّ ریاست را، البته عاقل دشمن را زیاده از قدر ضرورت نگه ندارد بلکه وبال داند، و قدر ضرورت نگه داشتن عین آخرت است و زیادتى را در راه خدا بذل کند، پس صفت سخاوت و جود در او پیدا شود و هر چه دهد لوجه اللّه دهد نه للدّنیا، اعنى نه به قصد جزاء و شکر و عوض و مدح، و هر چه دهد بسیار بزرگ و زیاد است اگر در ظاهر بسیار کم باشد، و هر حبّه که او دهد بهتر است از اینکه دیگران تمام دنیا را دهند به قصد عوض یا مدح و ثناء. و بسیار کم است که مصلحت شرعى اقتضا کند نگهداشتن مال و ریاست را، مثل آن که شخص بسیار عالم زاهد متبحّرى باشد که چند روزى مال نگهدارد تا مردم رو به او کنند و او را بشناسند و گوش به سخن او بدهند و بعد از این البته مصلحت در بذل و ترک آن خواهد بود. و لکن فیل مى‏خواهد که چنین باشد و به محض مصلحت همه را رهاکند، و چگونه شیرى باشد که چون ببیند مصلحت در ترک ریاست است رها کند، و بالاتر از این آنکه ببیند که شخص گمنامى پیدا شد که از او سزاوارتر است به ریاست و او شهر ریاست را به او واگذارد و در مجلس او به قصد تحصیل بنشیند و شاگردى او را قبول نماید و از سرزنش مردم باک نداشته باشد و مصداق‏ یُجاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ لا یَخافُونَ لَوْمَةَ لائِمٍ‏ 75 شود. اللّهم ارزقنا.

 منبع:کاشف الأسرار، ج‏2

به نام خدا

تأکید نصیحت.

دانستى که بنده امتحان شده و مؤمن دنیا گذشته به غایت کم است و از گوگرد احمر نایاب‏تر است و حس و تجربه و سیر در ابناء زمان و تأمّل در قصص گذشتگان همه شاهدند گذشته از آیات و اخبار. مثل‏ وَ قَلِیلٌ ما هُمْ‏. 91 وَ قَلِیلٌ مِنْ عِبادِیَ الشَّکُورُ 92 و مثل‏ أَمْ تَحْسَبُ أَنَّ أَکْثَرَهُمْ یَسْمَعُونَ أَوْ یَعْقِلُونَ إِنْ هُمْ إِلَّا کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِیلًا 93 و مثل قول امیر (ع) در دیوان:

    94 معنى شعر اول گذشت و ترجمه شعر دوّم این است که من چون مى‏گشایم چشم خود را واقع مى‏شود چشم من بر جمع بسیار و لکن نمى‏بینم یک انسان کامل را. و مثل قول باقر (ع) النّاس کلّهم بهائم الّا قلیلا من المؤمنین: 95 مردم همه بهائمند مگر کمى از مؤمنین. و باز خدا فرمود کَأَنَّهُمْ خُشُبٌ مُسَنَّدَةٌ. 96 چه نیکو گوید هر که گفت:

پس اى عزیز زنهار که این گمان به خود نبرى و خود را از امتحان‏شدگان نشمرى که همین گمان و همین جهل مرکب تو را هلاک مى‏کند، و چگونه مى‏شود که من و تو چنان باشیم و حال آن که مثل خود و برتر از خود هزار هزار مى‏بینیم؟ و همیشه خود را متهم بدان و از خود بد گمان باش تا به عجب و غرور گرفتار نشوى که هر معصیت با خجالت و شرمسارى به مراتب بهتر از او است، چنانچه پیش دانستى.

در صافى از قمى (قدس سره) در حکایت تعلّم موسى (ع) از خضر (ع) نقل کرده و کان سبب ذلک انّه لمّا کلّم اللّه موسى تکلیما فانزل علیه الالواح و فیها کما قال اللّه و کتبنا له فى الالواح من کلّ شی‏ء موعظة و تفصیلا لکلّ شی‏ء رجع موسى الى بنى اسرائیل فصعد المنبر فاخبرهم انّ اللّه قد انزل علیه التّوریة و کلّمه قال فى نفسه ما خلق اللّه خلقا اعلم منّى و اوحى اللّه الى جبرئیل ادرک موسى فقد هلک و اعلمه انّ ملتقى البحرین عند الصّخرة رجل اعلم منک فصر الیه و تعلّم من علمه فنزل جبرئیل على موسى و اخبره و ذلّ موسى فى نفسه و علم انّه اخطا و دخله الرّعب الى آخره و فى العلل و العیاشى عن الصادق (ع) ما یقرب من صدر هذا الحدیث. و العیاشى عنه (ع) قال بینا موسى (ع) قاعدا فى ملاء من بنى اسرائیل اذ قال له رجل ما ارى احدا اعلم باللّه منک قال موسى (ع) ما ارى فاوحى اللّه الیه بل عبدى الخضر فسئل السّبیل الیه: 97 سبب تعلّم موسى (ع) از خضر (ع) این بود که چون خداوند عالم با حضرت کلیم سخن گفت و الواح و تورات را بر او فرستاد برگشت به سوى بنى اسرائیل و بر منبر بالا رفت و خبر داد که خدا بر او تورات فرستاده و با او سخن گفته، پس در دل او گذشت که خدا اعلم و داناتر از من نیافریده، پس وحى فرستاد خداى تعالى به سوى جبرئیل که دریاب موسى را که هلاک شد و بگو به او که در ملتقى البحرین در نزد صخره مردى است که از تو داناتر است و یاد بگیر از علم او، پس جبرئیل نازل شد بر موسى و خبر داد او را، پس حضرت کلیم در پیش خود ذلیل شد و دانست که خطا کرده و ترس بر او غالب شد. و صادق (ع) فرمود در هنگامى که حضرت کلیم در میان بزرگان بنى اسرائیل نشسته بود که مردى به او گفت من داناتر از تو نمى‏بینم، فرمود من هم نمى‏بینم، پس وحى نمود خداوند تعالى به سوى او که نه چنین است که در دل توگذشته بلکه بنده من حضرت خضر از تو داناتر است، پس حضرت موسى بدون تأمّل در پى او روان شد و در مقام تفحّص برآمد تا به او رسید.

اى صاحبان هوش و اى آن که به لباس علم و زىّ پیغمبران هم‏آغوش، خدا را دمى گوش به من دارید تا به حال خود گریه کنیم، گویم که از مقام علم گذشته و از ضروریات دین و مذهب من و تو شده که دامن احدى از پیغمبران من المهد الى اللّحد به لوث هیچ گناه نه صغیره و نه کبیره آلوده نشده و آنچه دارند و دانند از خدا دارند و دانند، پس العیاذ باللّه عجب و کبر و غرور در ادنى نوکران ایشان راه ندارد، پس ببین به محض همین که این پیغمبر او العزم، على نبیّنا و آله و علیه السّلام الى یوم القیام، نمى‏دانست که از او داناترى هست یا نه، خدا فرمود اى جبرئیل دریاب موسى را که هلاک شد، پس در من و تو که داخل در طلّاب یا علمائیم این کبر و نخوت چیست و این عجب و غرور و عار و ننگ تا کجا است که بسیار از علماء و زهّاد و طلّاب را بهتر و داناتر از خود دانیم و شناسیم و چون از ما بپرسند انکار و تجاهل نمائیم، گوئیم نمى‏شناسیم، یا نباید این طورها باشد که تو مى‏گوئى، بلکه تفحّص کنیم که از او نکته یا سخن خلافى بروز کند، آن را نقص و پستى او سازیم، بلکه به کنایه و تصریح، هر طور پیش برود، به گوش مردم رسانیم که ما بهتر و داناتریم. و ایضا ببین همین که این پیغمبر اولو العزم مژده خضر (ع) به او رسید چگونه به پاى پیاده روانه شد و یوشع (ع) را با خود برداشت و چندان مسافت طى کرد که فرمود لقد لقینا من سفرنا هذا نصبا 98 و چون ملاقات فرمود ببین به چه تذلّل و کوچکى طالب علم شد که فرمود هَلْ أَتَّبِعُکَ عَلى‏ أَنْ تُعَلِّمَنِ مِمَّا عُلِّمْتَ رُشْداً 99 یعنى میل دارى و اذن مى‏دهى و رضا مى‏شوى که تابع تو شوم، یعنى سلوک تابعان و خادمان با تو نمایم به جهت آن که تعلیم کنى و یاد دهى مرا از آنچه دانى. و بعد ببین چگونه اصرار و همّت داشت در فهم مطالب که هر چه از خضر (ع) دید در مقام چون و چرا برآمد تا خوب نکته و سرّش ظاهر شود. و بعد ببین که چگونه اصرار در درس و یاد گرفتن داشت که دو مرتبه حضرت خضر او را جواب داد و به طور درشتى به او سخن گفت که أ لم اقل لک 100 تا آخر، به زبان عجز پیش آمد و التماس کرد و فرمود لا تُؤاخِذْنِی بِما نَسِیتُ وَ لا تُرْهِقْنِی مِنْ أَمْرِی عُسْراً 101، دوباره فرمود إِنْ سَأَلْتُکَ عَنْ شَیْ‏ءٍ بَعْدَها فَلا تُصاحِبْنِی قَدْ بَلَغْتَ مِنْ لَدُنِّی عُذْراً 102: ببین به چه نرمى جواب داد با آن که آن بزرگوار را پیغمبر شدید الغضب گویند. چه کند امرش دائر بین محذورین بود، اگر چون و چرانمى‏گفت مطلب مبهم مى‏ماند، این درس خواندن چه ثمر داشت، و اگر در مقام نکته‏گیرى و اسرار دانى بر مى‏آمد حضرت خضر (ع) به او اعتراض مى‏کرد و جوابش مى‏داد.

حال بیا قدرى از در انصاف در آئیم که چه بسیار از ما به یقین مى‏دانیم که در بسیارى از علوم حقه جاهل و نادانیم و هم شناسیم که فلان و فلان در آن علوم استاد و ماهرند، کى شد که حب ریاست را کنار نهادیم و در پى تحصیل آنها رفتیم، حاشا و کلّا. کاش به همین قناعت کنیم در مقام مذمّت آن علوم و اهل آن علوم برنیائیم. چرا بسیار از اهل معقول طعن بر اهل منقول زنند که بى‏فهم و قشرى‏اند و بسیارى از اینان طعن بر آنان زنند که مسائل ضروریه را ندانند و یا کج‏اند، نعوذ باللّه. اگر هر دو تحصیل هر دو کنند گویند که هر دو خوبند و هر دو را باید تحصیل کرد. و ایضا کدام وقت خجالت و عار را کنار نهادیم و در وقت تحصیل چون موسى (ع) در مقام اسرار و کنه مطالب برآمدیم و کى اینگونه با مشایخ و اساتید خود سلوک نمودیم؟ خدایا من هر چه در خدمتگزارى اساتید کوتاهى کردم تو به کرم خود به ایشان یکان‏یکان جزاى خیر بده. و لذا یکى از صادقین (ع) در مقام دلتنگى به روایت عیاشى مى‏فرماید و لم یرغبوا الینا فى علمنا کما رغب موسى الى العالم و ساله الصّحبة لیتعلّم منه العلم و یرشده: 103 میل نکردند مردم به سوى ما به جهت علم ما چنانچه رغبت و میل نمود موسى (ع) به سوى عالم، یعنى خضر (ع)، و از او خواهش همراهى نمود تا آنکه از او علم اخذ نماید و هدایت بیابد.

بارى این فتنه‏ها هم زیر سر حبّ دنیا و حبّ ریاست است. اى خاک بر سر این ریاست یک شهر یا یک محله باد، اى چقدر پست فطرتیم.

و ایضا محروم از نماز جماعت غالبا همین ما طلاب و اهل علم مى‏باشیم الّا کمى. اگر از ما بپرسى که غریب این شهرم پیشنماز عادل کیست؟ جمعى را بشماریم و مع ذلک خود به نماز ایشان حاضر نشویم که ننگ ما است و تشخّص ما کم مى‏شود، و در ظاهر گوئیم باید من به کسى اقتدا کنم که علم و معرفت او را بیش از خود دانم و زهد و عبادت او را به حد کمال شناسم و چنین کسى که در این شهر هنوز ندیده‏ام، و در همین سخن اظهار زهد کنیم. نستجیر باللّه.

حال رو به عوام کرده گویم ما که اینگونه سخنان در حق بعضى از اهل علم که مثل خودمان بى‏دردند و سالک نیستند مى‏گوئیم مبادا که العیاذ باللّه تو که هرّ از برّ ندانى‏زبان به طعن اهل علم گشائى و به دست خود سنگ زنى سر خود را بشکنى و دین اسمى خود را بى‏اسم و تباه کنى و در حق تو صادق آید: اى مسلمان ناشده کافر شدى. زیرا که اولا بدیهى است لا ادرى و جاهل را نرسد که بر عالم و ادرى بحث کند. دوّم آن که آنچه از خود به خود گوئیم بر ما گوارا است و از بیگانه چون زهر و شمشیر آبدار است، سادات جز صدقه سادات نخورند. سوّم آن که ما سخن از سیر و سلوک رانیم و مقام عصمت و تالى عصمت خوانیم و در پى بى‏آن گوهر که از کبریت احمر نایاب‏تر است اهل علم را کشانیم نه تو را، و آن‏ها را قابل و لایق دانیم نه تو را، و این از زیادتى کمال ایشان و نقص تو است. برو بیچاره فکر خود کن، بیا خدمت این قوم نما که کمال تو در نوکرى و کوچکى ایشان است. و بدان و بفهم که غالب این مطالب دخلى به معاصى ظاهر شرع و منافات با لباس تدیّن ندارد. و از همین سخنان ما بفهم که باز اهل درد مائیم و بوى آشنائى باز از ما آید. پس بر تو باد که آنا فآنا در خدمت و اخلاص کیشى نسبت به این سلسله علیّه و این دودمان جلیله بکوشى و ایشان را در هر جهت شفعاء و وسایط فیض خود دانى و مدام زبان به مدح و ثناى ایشان گشائى. و ایشان اولاد روحانى پیغمبر تواند و نشنیده‏اى که پیغمبر در حق اولاد خود فرمودند الصّالحون للّه و الطّالحون لى 104 و اگر غیر از این نمائى خدا داد مرا در قیامت از تو بگیرد و مرا خصم تو گرداند که گوش به سخن من ندادى و حق مرا ضایع کردى.

     به نام خدا

 معنى فتنه‏

، در سوره مبارکه تغابن است‏ إِنَّما أَمْوالُکُمْ وَ أَوْلادُکُمْ فِتْنَةٌ 76 و لفظ فتنه یا به معنى فساد است و یا به معنى اختبار و آزمایش. در سوره منافقین فرمود لا تُلْهِکُمْ أَمْوالُکُمْ وَ لا أَوْلادُکُمْ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ‏ 77 یعنى از یاد خدا، و مراد ذکر لسانى نخواهد بود بلکه ذکر قلبى است که لازم دارد ذکر لسانى را، هم چنانچه در دعاى ابو حمزه فرمود بذکرک عاش قلبى 78 نفرمود عاش لسانى، و چیزى که همیشه در دل و یاد تو باشد و مدام در آینه دل او را بینى فرع این است که محبت و عشقى به او داشته باشى، و هر چند از شدت عداوت هم صورت دشمن بسیار در دل جا گیرد، و لکن بدیهى است که در اینجا نیز همان محبوب که انتقام دشمن باشد در دل جا کرده و لحاظ دشمن به تبع وى آمده. پس معنى اینکه شما را بازندارد از محبت و یاد خدا این است که اموال و اولاد را دوست ندارید و محبت ایشان در دل نگیرید به طورى که محبت خدا را کم کند یا العیاذ باللّه فائق شود.

باز در سوره تغابن است‏ إِنَّ مِنْ أَزْواجِکُمْ وَ أَوْلادِکُمْ عَدُوًّا لَکُمْ فَاحْذَرُوهُمْ‏ 79 و مراد از عداوت ایشان ظاهر است که همین بازداشتن از یاد خدا و آخرت است. پس معنى عداوت و بازداشتن و فتنه بودن ایشان همه یکى شد. یعنى دوستى ایشان در دل نگیرید و دلبستگى به ایشان نداشته باشید. زیرا که در سوره آل عمران فرمود زُیِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَواتِ مِنَ النِّساءِ وَ الْبَنِینَ وَ الْقَناطِیرِ الْمُقَنْطَرَةِ 80 یعنى جلوه داده شده است در نظر مردم محبت خواهش‏ها، از زنان و پسران و اموال. پس باز مطلب همین شد که آنچه فتنه و فساد است زیر سر محبت اینها است نه خود اینها.

بلى وجود خارجى این اشیاء و غیر این‏ها از امور دنیویّه محرک آن محبت‏هاى فطرى است و آن رشته و سلسله را به جنبش آورد و آتش خاکسترزده را دامن زند و مشتعل سازد. معلوم است که از دیدن معشوق عاشق را چه حالت روى دهد و پیدا شدن مادر، با بره و طفل چه کند. از این جهت است که این اشیاء را و دنیا و ما فیها را فتنه و دشمن وشرور و اسباب امتحان و آزمایش گویند، چنانچه در سوره طه فرمود زَهْرَةَ الْحَیاةِ الدُّنْیا لِنَفْتِنَهُمْ فِیهِ‏. 81

بیانش این است دانستى که انسان در بدو امر به جهت حکمت‏هاى بالغه گرفتار جهل و بى‏عقلى و آن محبت‏هاى فطرى است، و دنیا هم بساطى است کشیده و سفره‏اى است به نقد چیده و لذّتى است که در محضر هر چشم واکشیده، و شیاطین جن و انس هم شب و روز در اطراف این غذاى دلربا و این یار بى‏وفا ایستاده و به آواز بلند ندا مى‏کنند که بیائید و کام برگیرید و لذّت ببرید، و نفس اماره هم متصل زیر گوش تو مى‏خواند که راست مى‏گوید، بیا برویم و تصدیق مى‏کند، و از آن طرف بهشت نه به طورى است که بالفعل دیده شود، پس پنهان و نام او نسیه شود، و جمیع پیغمبران و کتب آسمانى و سالکان فریاد همى‏کنند إِنَّما نَحْنُ فِتْنَةٌ فَلا تَکْفُرْ 82 این سفره خوش‏نما و این سراب آب‏آسا آزمایش تو است‏ إِنَّ اللَّهَ مُبْتَلِیکُمْ بِنَهَرٍ فَمَنْ شَرِبَ مِنْهُ فَلَیْسَ مِنِّی وَ مَنْ لَمْ یَطْعَمْهُ فَإِنَّهُ مِنِّی إِلَّا مَنِ اغْتَرَفَ غُرْفَةً 83 که در باطن مراد از آن غرفه قدر ضرورت دنیا است تا ببیند که تو بلند همّتى و یا پست فطرتى. اى مردم چشم بپوشید تا شما را بهشت جاوید دهند و منصب تقرب سلطان بخشند، چنانچه فرمود الم أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ‏ 84 همه را به این اختبار کردند، عبرت از گذشتگان بگیر، به خود رحم کن، نصیحت گوش کن، اگر از این سفره بخورى و از این عجوزه کام برگیرى خاک بر سر خود کرده‏اى، دیگر نتوانى به جائى رسید. بسیارى باور نکردند و بعضى باور کردند و ضبط خود نتوانستند نمود، چون مور و ملخ ریختند، مگر کمى، بسیار کمى، چنانچه بعد از فقره‏ إِنَّ اللَّهَ مُبْتَلِیکُمْ‏ که در سوره بقره است فرمود فَشَرِبُوا مِنْهُ إِلَّا قَلِیلًا مِنْهُمْ فَلَمَّا جاوَزَهُ هُوَ وَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ قالُوا لا طاقَةَ لَنَا الْیَوْمَ‏ 85 الآیة. و هم فرمودند (العبودیّة جوهرة کنهها الرّبوبیّة) 86 یعنى عبادت خدا تو را چون خدا کند تا هر چه گوئى بشو شود. و فى الحدیث القدسى یا بن آدم اطعنى حتّى اجعلک مثلى. 87

پس شما طایر بلند آشیانید، پروبال خود را نسوزانید چون مرغ خانگى. منقول است بعد از نشستن طوفان حضرت نوح مرغ خانگى را فرستاد تا ببیند آب چقدر نشسته و چه باقى مانده، از کشتى بیرون آمد نظرش به سبزه و به آنچه دانى میل دارد افتاده همانجا بماند و برنگشت، این باعث شد که از زمره مرغان خارج شد و همیشه اسیر و دستگیر است. بعد کبوتر را فرستاد و چشم پوشید از هر چه بود و زود مراجعت فرمود، این باعث شدکه از همه مرغان تندتر و تیزبال‏تر است.

اى عزیز دیده‏اى که در وقت افطار هر چه حاضر کنند خوددارى نتوانى نمود با آن که دانى که هنوز در عقب غذاهاى لذیذ است الآن مى‏آورند، و هم دیده‏اى که زنان فاحشه پیر به خودسازى و رنگ‏ریزى چگونه جوانان را مفتون خود سازند تا هر چه خواهند در راه ایشان دربازند، از این جهت است که صورت باطنى دنیا چون زن فاحشه خود ساخته بى‏وفائى است، چون حضرت امیر (ع) او را دید و فرمود طلّقتک ثلاثا 88 و حضرت عیسى (ع) او را دید که پیش ذکر شد.

از آنچه گفتیم نیک روشن شد معنى آنچه وارد شده که المؤمن اعزّ من الکبریت الاحمر. 89 زیرا که مراد از او مؤمنى است که خدا قلب او را امتحان کرده است از براى ایمان، که در عرض ملک مقرب و نبى مرسل در اخبار ذکر شده، و امتحان قلب او به همین دنیا است که شنیدى، و شاهد بر این که مراد از مؤمن کم این است همان آیه‏ کَثِیراً مِنَ الْخُلَطاءِ است الى قوله‏ وَ قَلِیلٌ ما هُمْ‏ 90 با آن که بعد از آنچه گفتیم تو خود شاهد و مصدقى و محتاج به شواهد دیگر نیست.

به نام خدا

 طریقه لذت دنیا

بدان اى عزیز که هیچ دین‏دارى شک ندارد که خدا ما را از براى نفع رساندن به ما و ما را از براى کامل نمودن ما آفریده و همه پیغمبران و کتب و ادیان را از براى هدایت و راهنمائى به سوى همان نفع و کمال فرستاده و به قدرى که اصرار داشته و دارند در بیان بى‏وفائى و ضرر داشتن محبت دنیا در هیچ مطلبى و اللّه این قدر اصرار نکرده‏اند به جهت آن که آنچه در گناهان و اخلاق بد گفتند از بدى محبت دنیا گفتند. که این همه زهر و آب تلخ از آن ریشه و سرچشمه به این شاخ و برگ بدن ریزد و از اینجا رشحه رشحه بیرون آید. و آنچه از اعمال و اخلاق نیک گفتند، همه در مدح اعراض دنیا و ترک دلبستگى دنیا گفتند، که این همه میوه‏هاى خوب از آن درخت است.

حال بیا فکرى نمائیم و جمع بین الحظّین، اعنى لذّت دنیا و آخرت، و اگر لذّت‏آخرت را نفهمیده‏ایم و تعبدا قبول کرده‏ایم بیا از روى شعور و عقل از دنیا لذّت برگیریم و راحت نمائیم. و شک نداریم که اگر دنیا را لذّتى و راحتى هست در دو صورت است که سوّم ندارد. اول آن که دلبستگى و محبت به او نداشته باشیم و وجود و عدم او را یکسان بدانیم و هر چه زاید بر ضرورت است به دلبستگان و ابلهان واگذاریم و از شرّ مردم آسوده باشیم.

دوّم آن که ایضا محبت و دلبستگى نداشته باشیم و لکن بگوئیم دنیا خانه است مال غیر و ما را مهمان کرده‏اند که از این مجلس لذّت ببریم و برویم. بعینه مثل این باش که اگر تو را همسایه یا بیگانه شبى مهمان کند، به سفره او حاضر شوى و بخورى و لذّت ببرى و قطعا مفتون و دل آویخته خانه و سفره او نشوى زیرا که مأیوسى و دانى که یک ساعت دیگر باید از مجلس برخیزى به کلبه خود روى. و اگر فرضا ابلهى و بى‏عقلى را به مهمانى بطلبند همین که وارد عمارت و مجلس شد، چشم به هر چیز بیندازد و مفتون و متحیر شود و همه را به فکر و خیال بگذراند و هیچ لذّت آن غذا نفهمد و چون به زور از آن مجلس برخیزد و به خانه خود رود مدام در خیال همانجا باشد و زرد و ضعیف و رنجور شود و خود او و هیچ‏کس نتواند تدبیرى کند که یک بار دیگر او را به آن مجلس مهمانى برند تا چه رسد به اینکه خود، میزبان و صاحب عمارت شود. حال بیا انصاف دهیم که لذّت مهمانى آن برد که دل نبست و طمع نکرد و خورد و دست شست و رفت یا این ابله بى‏عقل. پس بیا هر چه در این سفره به چنگ آوریم مفت خود دانیم و به دیگرى بدهیم و لکن طمع در خانه و سفره میزبان هم نکنیم و دل نبندیم و طالب محال نشویم، تا یک ساعت دیگر که ما را بیرون مى‏کنند آن رنج و ملامت که آن ابله کشید ما نکشیم. آیا دیده‏اى زنان فرزند مرده را که چگونه از فراق فرزند بسیارى کور و رنجور شوند و قد خمیده و بدن کاهیده و در جوانى پیر شوند؟ آیا این همه مرارت را غیر از دلبستگى و محبت بر سر او آورد؟ چرا به جهت طفل همسایه چنین نمى‏شود؟ و اگر روز اول فهمیده بود که لا بد باید میان ایشان جدائى افتد و همیشه مهیاى آمدن این امر واجب بود هیچ‏یک از این صدمات را نمى‏کشید. آیا تو را به خدا این منتهاى بى‏عقلى نیست که شخص به خیرى دل ببندد که لازمه ذات او جدائى است و طمع در دوام وصل او کند و طالب امر محال شود و چون جدا شد این همه صدمه کشد؟

پس بحمد اللّه درست فهمیدیم که هر چه در وى زوال و فناء و آمد و رفت، راه‏دارد و اگر دمى به وصالش برسى واجب است که دردم دیگر از او مفارقت کنى، فراقى که ابد الدهر امید وصالش نیست، البته دل به او نباید بست، محبت و عاشق او نباید شد. این قدر را همگى مسلّم داریم و بدیهى دانیم و این بدیهى از روى عقل و تدبیر است، گذشته از دین و مذهب و ارشاد خدا و کتب خدا و پیغمبران.

حال که واجب شد دل نبندیم و عاشق نشویم چه کنیم و کدام طرف را بگیریم؟ آیا بالمرّه چشم‏پوشیم و دست به مهمانى یک شب هم دراز نکنیم و منّت هزار نفر نکشیم و با هزار نفر نجنگیم و به نان خشک خانه خود این یک شب را هم قناعت کنیم، یا بگوئیم منّت کشیدن و کشاکش دیدن در پیش لذّت سهل است، شبى هم که خوش‏گذرانیم خوب است، پس باید دست در آغوش این صنم منقطعه و این دلبر یک ساعته نمود و چنانچه او هیچ دلبستگى به من ندارد مى‏خواهد یک ساعت دیگر متعه دیگرى شود و بر زانوى او نشیند من هم به او دلبستگى ندارم، همین یک ساعت با او کیف مى‏کنم و هر لحظه که او مرا رها کرد من هم او را رها مى‏کنم؟ شکى نیست که این هر دو شق را عقلاء پسندند و تحسین کنند و سلیقه‏ها در اینجا مختلف شود و هر کسى مصلحت دین و دنیا و آخرت خود را در طرفى داند و هر دو اهل آخرتند و با عقل و زهد و کیاستند. ترجیح این مقام با خودت (و للنّاس فیما یعشقون مذاهب). 105 و لکن اگر کم‏طاقت و کوتاه‏همتى شقّ دوّم را بگیر که شقّ اوّل هم به دنیا و هم به آخرت تو ضرر دارد. و اگر سخت کش و بلندهمتى همان شقّ اول را بگیر چنانچه انبیاء و اولیاء کردند. زنهار که دل به این غدّار نبندى که ابله‏ترین خلق شوى، چنانچه فهمیدى. و فراموش مکن از غارت‏ها که به تو رسد. آه آه از این سه غارت: اوّل غارت مرگ که از تو قهرا بگیرد زن و فرزند و مال و خویشان و دوستان و لذّت‏ها و حیات و ریاست همگى را در آن واحد. دوّم غارت قبر و کرمان که چشم و زبان و لب و گوشت و پوست تو را از هم متلاشى و متفرق کنند و هر ذرّه او غذاى کرمى شود و استخوان‏ها بند بند از هم جدا و ریزریز گردد. سوّم غارت خصماء و شرکاء در صحراى قیامت که یک بار تو را در میان گیرند و در نزد احکم الحاکمین با تو مرافعه کنند و اگر به قدر خردلى و خشخاشى از تو حق داشته باشند مطالبه کنند و هر چه سرمایه از حسنات برده‏اى بگیرند و اگر کمى کرد، وبال و گناه خود را بر دوش تو گذارند. در دیوان حضرت است:

    106 باز فرماید:

    107 باز در دیوان است:

108 یعنى دنیا را سه طلاق بده و زن دیگر طلب کن که دنیا بد زنى است، هر که به سمت او رود باک ندارد و از هر کس که کام خود را گرفت پشت به او نماید. اى عاشق دنیائى که روى او به سمت دیگران است نه تو، و هرآینه پشیمان خواهى شد چون به تو پشت خود را بنماید و پشت به تو نماید. بپرهیز از دنیا که محل فنا است نه محل بقا، صاف او مزوج است به تیره و راحت او مقرون است به رنج و تعب.

و عن الباقر (ع) قال قال علىّ بن الحسین (ع) انّ الدّنیا قد ارتحلت مدبرة و الآخرة قد ارتحلت مقبلة و لکلّ واحد منهما بنون، فکونوا من ابناء الآخرة و لا تکونوا من أبناء الدّنیا الا فکونوا من الزّاهدین فى الدّنیا الرّاغبین فى الآخرة الا انّ الزّاهدین فى الدّنیا اتّخذوا الارض بساطا و التّراب فراشا و الماء طیّبا و قرّضوا من الدّنیا تقریضا الا و من اشتاق الى الجنّة سلا عن الشّهوات و من اشفق من النّار رجع عن المحرّمات و من زهد فى الدّنیا هانت علیه المصائب الا انّ للّه عبادا کمن راى اهل الجنّة فى الجنّة مخلّدین و کمن راى اهل النّار فى النّار معذّبین شرورهم مأمونة و قلوبهم محزونة انفسهم عفیفة و حوائجهم خفیفة صبروا ایّاما قلیلة فصاروا بعقبى راحة طویلة امّا اللّیل فصافّون اقدامهم تجرى دموعهم على خدودهم و هم یجارون الى ربّهم یسعون فى فکاک رقابهم و امّا النّهار فحلماء علماء بررة اتقیاء کانّهم القداح قد براهم الخوف من العبادة ینظر الیهم النّاظر فیقول مرضى و ما لقوم من مرض ام خولطوا فقد خالط القوم امر عظیم من ذکر النّار و ما فیها: 109 باقر (ع) فرمود که سید ساجدین (ع) فرمود به درستى که دنیا کوچ کرده، گذشته. و آخرت کوچ کرده، رو به ما نموده. و هر یک از دنیا و آخرت را پسرانى است. پس شما از پسران آخرت باشید و نباشید از پسران دنیا. پس هرآینه زاهد باشید در دنیا، راغب باشید به آخرت. بدانید که زاهدان در دنیا زمین را به جاى بساط خود دانستند و خاک را فرش خود نمودند و آب را عوض عطر به کار بردند و بریدند از دنیابریدن کاملى. بدانید که هر که مشتاق است به سوى بهشت، خالى شد از شهوات، و هر که ترسید از آتش، دورى نمود از محرمات، هر که زاهد شد در دنیا، سهل شد بر او مصیبت‏ها. بدانید که خدا را بندگانى مى‏باشد که از شدت یقین و معرفت گویا اهل بهشت را در بهشت مخلد مى‏بینند و اهل آتش را در آتش معذّب مى‏بینند، مردم از شر ایشان در امانند و دلشان محزون و نفسشان عفیف و حاجتشان سبک و خفیف است، صبر کردند چند روز کمى، رسیدند به راحت طولانى بسیارى. اما شبها صف مى‏بندد قدم‏هاى ایشان، مى‏ریزد اشک‏هاى ایشان، و بلند است به سوى خدا ناله ایشان، سعى مى‏کنند در آزادى خودشان. و اما روز حلیمند، علمایند، اتقیایند، نیکوکارند، و مانند تیر از خوف و عبادت باریک و لاغرند، هر که ببیند ایشان را مى‏گوید مریضند، و مریض نیستند و لکن فرو گرفته است و داخل شده است ایشان را امر عظیم از ذکر آتش جهنم و آنچه در او است.

و سئل عن السّجاد (ع) اىّ الاعمال افضل عند اللّه فقال ما من عمل بعد معرفة اللّه و معرفة رسوله افضل من بغض الدّنیا و انّ لذلک لشعبا کثیرة و للمعاصى شعبا فاوّل ما عصى اللّه به الکبر و هو معصیة ابلیس الى ان قال فصرن سبع خصال فاجتمعن کلّهنّ فى حبّ الدّنیا فقال الانبیاء و العلماء بعد معرفة ذلک حبّ الدّنیا رأس کلّ خطیئة و الدّنیا دنیاءان دنیا بلاغ و دنیا ملعونة. 110 و پیش این حدیث را به تمامه ذکر کردیم.

و بهترین بیان‏ها بیان خدا است که فرمود در سوره حدید ما أَصابَ مِنْ مُصِیبَةٍ فِی الْأَرْضِ وَ لا فِی أَنْفُسِکُمْ إِلَّا فِی کِتابٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَبْرَأَها إِنَّ ذلِکَ عَلَى اللَّهِ یَسِیرٌ لِکَیْلا تَأْسَوْا عَلى‏ ما فاتَکُمْ وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتاکُمْ‏ 111 که ظاهرش صریح است در مطلب ما، یعنى جمیع مصیبت‏ها و بلاها و آفت‏ها را خدا به شما وارد مى‏سازد به جهت این فائده که آنچه فانى است و از براى او زوال و وصال است بر زوال او تأسف نخورید و بر وصال او خوش‏حال نشوید. اى عزیز آیا آنچه فانى است غیر دنیا است؟ نه و اللّه. و آیا تأسف و خوش‏حالى نه نسبت به چیزى است که به او محبت و دلبستگى به او داشته باشى؟ پس ببین که خدا چه خوب تعبیر از دنیا و محبت هر دو نمود به ذکر لازم هر یک. و الکنایة ابلغ من التّصریح. پس صریح آیه این شد که این همه را نمودیم به جهت آن که دل از دنیا برکنید. اللّهم وفّقنا لما تحبّ و ترضى.

منبع:کاشف الأسرار، ج‏2