به نام خدا

 معنى فتنه‏

، در سوره مبارکه تغابن است‏ إِنَّما أَمْوالُکُمْ وَ أَوْلادُکُمْ فِتْنَةٌ 76 و لفظ فتنه یا به معنى فساد است و یا به معنى اختبار و آزمایش. در سوره منافقین فرمود لا تُلْهِکُمْ أَمْوالُکُمْ وَ لا أَوْلادُکُمْ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ‏ 77 یعنى از یاد خدا، و مراد ذکر لسانى نخواهد بود بلکه ذکر قلبى است که لازم دارد ذکر لسانى را، هم چنانچه در دعاى ابو حمزه فرمود بذکرک عاش قلبى 78 نفرمود عاش لسانى، و چیزى که همیشه در دل و یاد تو باشد و مدام در آینه دل او را بینى فرع این است که محبت و عشقى به او داشته باشى، و هر چند از شدت عداوت هم صورت دشمن بسیار در دل جا گیرد، و لکن بدیهى است که در اینجا نیز همان محبوب که انتقام دشمن باشد در دل جا کرده و لحاظ دشمن به تبع وى آمده. پس معنى اینکه شما را بازندارد از محبت و یاد خدا این است که اموال و اولاد را دوست ندارید و محبت ایشان در دل نگیرید به طورى که محبت خدا را کم کند یا العیاذ باللّه فائق شود.

باز در سوره تغابن است‏ إِنَّ مِنْ أَزْواجِکُمْ وَ أَوْلادِکُمْ عَدُوًّا لَکُمْ فَاحْذَرُوهُمْ‏ 79 و مراد از عداوت ایشان ظاهر است که همین بازداشتن از یاد خدا و آخرت است. پس معنى عداوت و بازداشتن و فتنه بودن ایشان همه یکى شد. یعنى دوستى ایشان در دل نگیرید و دلبستگى به ایشان نداشته باشید. زیرا که در سوره آل عمران فرمود زُیِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَواتِ مِنَ النِّساءِ وَ الْبَنِینَ وَ الْقَناطِیرِ الْمُقَنْطَرَةِ 80 یعنى جلوه داده شده است در نظر مردم محبت خواهش‏ها، از زنان و پسران و اموال. پس باز مطلب همین شد که آنچه فتنه و فساد است زیر سر محبت اینها است نه خود اینها.

بلى وجود خارجى این اشیاء و غیر این‏ها از امور دنیویّه محرک آن محبت‏هاى فطرى است و آن رشته و سلسله را به جنبش آورد و آتش خاکسترزده را دامن زند و مشتعل سازد. معلوم است که از دیدن معشوق عاشق را چه حالت روى دهد و پیدا شدن مادر، با بره و طفل چه کند. از این جهت است که این اشیاء را و دنیا و ما فیها را فتنه و دشمن وشرور و اسباب امتحان و آزمایش گویند، چنانچه در سوره طه فرمود زَهْرَةَ الْحَیاةِ الدُّنْیا لِنَفْتِنَهُمْ فِیهِ‏. 81

بیانش این است دانستى که انسان در بدو امر به جهت حکمت‏هاى بالغه گرفتار جهل و بى‏عقلى و آن محبت‏هاى فطرى است، و دنیا هم بساطى است کشیده و سفره‏اى است به نقد چیده و لذّتى است که در محضر هر چشم واکشیده، و شیاطین جن و انس هم شب و روز در اطراف این غذاى دلربا و این یار بى‏وفا ایستاده و به آواز بلند ندا مى‏کنند که بیائید و کام برگیرید و لذّت ببرید، و نفس اماره هم متصل زیر گوش تو مى‏خواند که راست مى‏گوید، بیا برویم و تصدیق مى‏کند، و از آن طرف بهشت نه به طورى است که بالفعل دیده شود، پس پنهان و نام او نسیه شود، و جمیع پیغمبران و کتب آسمانى و سالکان فریاد همى‏کنند إِنَّما نَحْنُ فِتْنَةٌ فَلا تَکْفُرْ 82 این سفره خوش‏نما و این سراب آب‏آسا آزمایش تو است‏ إِنَّ اللَّهَ مُبْتَلِیکُمْ بِنَهَرٍ فَمَنْ شَرِبَ مِنْهُ فَلَیْسَ مِنِّی وَ مَنْ لَمْ یَطْعَمْهُ فَإِنَّهُ مِنِّی إِلَّا مَنِ اغْتَرَفَ غُرْفَةً 83 که در باطن مراد از آن غرفه قدر ضرورت دنیا است تا ببیند که تو بلند همّتى و یا پست فطرتى. اى مردم چشم بپوشید تا شما را بهشت جاوید دهند و منصب تقرب سلطان بخشند، چنانچه فرمود الم أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ‏ 84 همه را به این اختبار کردند، عبرت از گذشتگان بگیر، به خود رحم کن، نصیحت گوش کن، اگر از این سفره بخورى و از این عجوزه کام برگیرى خاک بر سر خود کرده‏اى، دیگر نتوانى به جائى رسید. بسیارى باور نکردند و بعضى باور کردند و ضبط خود نتوانستند نمود، چون مور و ملخ ریختند، مگر کمى، بسیار کمى، چنانچه بعد از فقره‏ إِنَّ اللَّهَ مُبْتَلِیکُمْ‏ که در سوره بقره است فرمود فَشَرِبُوا مِنْهُ إِلَّا قَلِیلًا مِنْهُمْ فَلَمَّا جاوَزَهُ هُوَ وَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ قالُوا لا طاقَةَ لَنَا الْیَوْمَ‏ 85 الآیة. و هم فرمودند (العبودیّة جوهرة کنهها الرّبوبیّة) 86 یعنى عبادت خدا تو را چون خدا کند تا هر چه گوئى بشو شود. و فى الحدیث القدسى یا بن آدم اطعنى حتّى اجعلک مثلى. 87

پس شما طایر بلند آشیانید، پروبال خود را نسوزانید چون مرغ خانگى. منقول است بعد از نشستن طوفان حضرت نوح مرغ خانگى را فرستاد تا ببیند آب چقدر نشسته و چه باقى مانده، از کشتى بیرون آمد نظرش به سبزه و به آنچه دانى میل دارد افتاده همانجا بماند و برنگشت، این باعث شد که از زمره مرغان خارج شد و همیشه اسیر و دستگیر است. بعد کبوتر را فرستاد و چشم پوشید از هر چه بود و زود مراجعت فرمود، این باعث شدکه از همه مرغان تندتر و تیزبال‏تر است.

اى عزیز دیده‏اى که در وقت افطار هر چه حاضر کنند خوددارى نتوانى نمود با آن که دانى که هنوز در عقب غذاهاى لذیذ است الآن مى‏آورند، و هم دیده‏اى که زنان فاحشه پیر به خودسازى و رنگ‏ریزى چگونه جوانان را مفتون خود سازند تا هر چه خواهند در راه ایشان دربازند، از این جهت است که صورت باطنى دنیا چون زن فاحشه خود ساخته بى‏وفائى است، چون حضرت امیر (ع) او را دید و فرمود طلّقتک ثلاثا 88 و حضرت عیسى (ع) او را دید که پیش ذکر شد.

از آنچه گفتیم نیک روشن شد معنى آنچه وارد شده که المؤمن اعزّ من الکبریت الاحمر. 89 زیرا که مراد از او مؤمنى است که خدا قلب او را امتحان کرده است از براى ایمان، که در عرض ملک مقرب و نبى مرسل در اخبار ذکر شده، و امتحان قلب او به همین دنیا است که شنیدى، و شاهد بر این که مراد از مؤمن کم این است همان آیه‏ کَثِیراً مِنَ الْخُلَطاءِ است الى قوله‏ وَ قَلِیلٌ ما هُمْ‏ 90 با آن که بعد از آنچه گفتیم تو خود شاهد و مصدقى و محتاج به شواهد دیگر نیست.