به نام خدا

بوعلی سینا و مرد کناس

شنیده‏اید که بوعلی سینا مدت زیادی از عمرش را به سیاست و وزارت‏
گذراند و وزارت چند پادشاه را داشته است ، و این از جمله چیزهایی است‏
که علمای بعد از او بر وی عیب گرفته‏اند که این مرد وقتش را بیشتر در
این کارها صرف کرد ، در صورتی که با آن استعداد خارق‏العاده می‏توانست‏
خیلی نافعتر و مفیدتر واقع شود .
یک وقتی بوعلی با همان کبکبه و دبدبه و دستگاه وزارتی و غلامها و
نوکرها داشت از جایی عبور می‏کرد ، به یک کناسی برخورد کرد که داشت‏
کناسی می‏کرد و مستراحی را خالی می‏نمود . بوعلی هم معروف است که سامعه‏
خیلی قوی داشته و حتی مطالب افسانه‏واری در این مورد می‏گویند . کناس با
خودش شعری را زمزمه می‏کرد . صدا به گوش بوعلی رسید :

بوعلی خنده‏اش گرفت که این مرد دارد کناسی می‏کند و منت هم بر نفسش‏
می‏گذارد که من تو را محترم داشتم برای اینکه زندگی بر تو آسان بگذرد .
دهنه اسب را کشید و آمد جلو گفت انصاف این است که خیلی نفست را
گرامی داشته‏ای ! از این بهتر دیگر نمی‏شد که چنین شغل شریفی انتخاب‏
کرده‏ای . مرد کناس ، از هیکل و اوضاع و احوال شناخت که این آقا وزیر
است . گفت : " نان از شغل خسیس خوردن به که بار منت رئیس بردن " .
گفت : همین کار من از کار تو بهتر است . بوعلی از خجالت عرق کرد و
رفت ( 1 ) .
خود این یک مطلبی است و یک نیازی است برای انسان : آزاد زندگی کردن‏
و زیر بار منت احدی نرفتن . این برای کسی که بویی از انسانیت برده باشد
با ارزش‏ترین چیزها است ، و این بدون اینکه انسان کاری داشته باشد که به‏
موجب آن متکی به نفس و متکی به خود باشد ممکن نیست .

به نام خدا

استعدادیابی در انتخاب کار

کار علاوه بر اینکه مانع انفجار عملی می‏شود ، مانع افکار و وساوس و
خیالات شیطانی می‏گردد . لهذا در مورد کار می‏گویند که هر کسی باید کاری را
انتخاب کند که در آن استعداد دارد ، تا آن کار علاقه او را به خود جذب‏
کند . اگر کار مطابق استعداد و مورد علاقه نباشد و انسان آن را فقط به‏
خاطر درآمد و مزد بخواهد انجام دهد ، این اثر تربیتی را ندارد و شاید
فاسد کننده روح هم باشد . انسان وقتی کاری را انتخاب می‏کند باید
استعدادیابی هم شده باشد . هیچ کس نیست که فاقد همه استعدادها باشد ،
منتها انسان خودش نمی‏داند که استعداد چه کاری را دارد . چون نمی‏داند ، دنبال کاری می‏رود که‏
استعداد آنرا ندارد ، و همیشه ناراحت است . مثلا وضع دانشجویان ما با
این کنکورهای سراسری وضع بسیار ناهنجاری است . دانشجو می‏خواهد به هر
شکلی که هست این دو سال سربازی را نرود ، و عجله هم دارد به هر شکلی که‏
هست در دانشگاه را پیدا کند . وقتی آن ورقه‏ها و پرسشنامه‏ها را پر می‏کند
، چند جا که دیپلمش به او اجازه می‏دهد نام‏نویسی می‏کند ، هر جا را که‏
درآمدش بیشتر است انتخاب می‏کند ، و بسا هست جایی را انتخاب می‏کند که‏
اصلا ذوق آن را ندارد ، یعنی سرنوشت خود را تا آخر عمر به دست یک‏
تصادف می‏دهد . این آدم تا آخر عمر خوشبخت نخواهد شد . بسا هست این فرد
ذوق ادبی اصلا ندارد ولی با وجود دیپلم ریاضی احتیاطا اسمی هم در ادبیات‏
یا الهیات می‏نویسد . بعد آنجاها قبول نمی‏شود و می‏آید اینجا ، جایی که نه‏
استعدادش را دارد و نه ذوقش را و تا آخر عمر کاری دارد که آن کار ، روح‏
و ذوقش را جذب نمی‏کند .
کارهای اداری هم اکثر اینجور است . البته ممکن است به بعضی کارها شوق‏
داشته باشند ولی اکثر ، خود کار اداری ابتکار ندارد و فقط تکرار است و
شخص اجبارا برای اینکه گزارش غیبت ندهند و حقوقش کم نشود ، با وجود
بی‏میلی شدید ، آن چند ساعت را پشت میز می‏نشیند . این هم خودش صدمه‏ای‏
به فکر و روح انسان می‏زند . انسان باید کاری را انتخاب کند که آن کار
عشق و علاقه او را جذب کند ، و از کاری که علاقه ندارد باید صرف نظر کند
ولو درآمدش زیاد باشد .
پس در مورد کار این جهت را باید مراعات کرد ، و آنوقت
است که خیال و عشق انسان جذب می‏شود و در کار ، ابتکاراتی به خرج می‏دهد.

کار و آزمودن خود

و از همین جا است که یکی از خواص کار آشکار می‏شود ، یعنی " آزمودن‏
خود " . یکی از چیزهائی که انسان باید قبل از هر چیز بیازماید خودش‏
است . انسان قبل از آزمایش خودش نمی‏داند چه استعدادهایی دارد ، با
آزمایش ، استعدادهای خود را کشف می‏کند . تا انسان دست به کاری نزده ،
نمی‏تواند بفهمد که استعداد این کار را دارد یا ندارد . انسان ، با کار ،
خود را کشف می‏کند ، و خود را کشف کردن بهترین کشف است . اگر انسان‏
دست به کاری زد و دید استعدادش را ندارد ، کار دیگری را انتخاب‏می‏کند و
بعد کار دیگر تا بالاخره کار مورد علاقه و موافق با استعدادش را پیدا
می‏کند . وقتی که آن را کشف کرد ، ذوق و عشق عجیبی پیدا می‏کند و اهمیت‏
نمی‏دهد که درآمدش چقدر است . آن وقت است که شاهکارها به وجود می‏آورد
که شاهکار ساخته عشق است نه پول و درآمد . با پول می‏شود کار ایجاد کرد ،
ولی با پول نمی‏شود شاهکار ایجاد کرد . واقعا باید انسان به کارش عشق‏
داشته باشد . پس یکی از خواص کار این است که انسان با کار ، خود را
می‏آزماید .
پس یکی از خواص کار این است که انسان با کار ، خود را می‏آزماید و
کشف می‏کند .

کار و فکر منطقی

گفتیم منطقی فکر کردن این است که انسان هر نتیجه‏ای را از مقدماتی که‏
در متن خلقت و طبیعت قرار داده شده بخواهد . اگر انسان فکرش اینجور
باشد که همیشه نتیجه را از راهی که در متن خلقت برای آن نتیجه قرار داده‏
شده بخواهد ، این فکر ، منطقی است ، اما اگر انسان هدفها ، ایده‏ها و
آرزوهای خود را از یک راههایی می‏خواهد که آن راهها راههایی نیست که در
خلقت به سوی آن هدفها باشد و اگر احیانا یک وقت بوده ، تصادف بوده‏
است ، یعنی کلیت ندارد ، [ فکر او منطقی نیست ] . مثلا ممکن است یک‏
نفر ثروتمند شده باشد از راه یک گنج ، مثلا در صحرا می‏رفته ، و یا زمینی‏
خریده بوده و می‏خواسته ساختمان کند ، و بعد زمین را کنده و گنجی پیدا شده‏
، یا مثلا از راه بلیتهای بخت آزمائی پولش زیاد شده است . اگر انسان‏
همیشه پول را از چنین راههایی بخواهد ، یعنی راهی که منطقی و حساب شده‏
نیست ، فکر او فکر غیر منطقی است . اما اگر کسی پولی را ، درآمدی را از
راهی منطقی بخواهد ، فکرش منطقی است . مثلا اگر انسان درآمد را از راه‏
عملگی بخواهد ، درست است که راه ضعیفی است ولی راهی منطقی است . اگر
من فکر کنم که امروز این بیل را روی شانه‏ام بگیرم و بگویم تا غروب حاضرم‏
کار کنم ، این مقدار منطقی است که تا امشب مبلغ پانزده تومان گیرم‏
می‏آید . انسان وقتی که در عمل و وارد کار باشد فکرش منطقی می‏شود ، یعنی‏
در عمل رابطه علی و معلولی و سببی و مسببی را لمس می‏کند ، و چون لمس‏
می‏کند فکرش منطبق می‏شود با قوانین عالم و دیگر آن فکر شیطانی و خیالی و آرزوئی نیست بلکه منطبق است بر آنچه که وجود دارد
، و آنچه که وجود دارد حساب است و منطق و قانون .
این است که عرض کردیم کار روی عقل و فکر انسان اثر می‏گذارد . گذشته‏
از اینکه انسان با کار تجربه می‏کند و علم به دست می‏آورد و کار مادر علم‏
است یعنی بشر علم خود را با تجربه و کار به دست آورده است ، و به‏
عبارت دیگر گذشته از اینکه کار منشأ علم است عقل و فکر انسان را نیز
اصلاح و تربیت و تنظیم و تقویت می‏کند .

تأثیر کار بر احساس انسان

همچنین کار روی احساس انسان اثر می‏گذارد ، آن که در اصطلاح قرآن " دل‏
" گفته می‏شود ، و آن چیزی که رقت ، خشوع ، قساوت ، روشنی و تاریکی به‏
او نسبت داده می‏شود ، می‏گوییم : فلانکس آدم رقیق القلبی است ، فلانی آدم‏
قسی القلبی است ، یا می‏گوئیم : قلبم تیره شد ، قلبم روشن شد ، آن کانونی‏
که در انسان وجود دارد و ما اسمش را دل می‏گذاریم . کار از جمله آثارش‏
این است که به قلب انسان خضوع و خشوع می‏دهد ، یعنی جلوی قساوت قلب را
می‏گیرد . بیکاری قساوت قلب می‏آورد و کار اقل فائده‏اش برای قلب انسان‏
این است که جلوی قساوت قلب را می‏گیرد .
در مجموع ، کار در عین اینکه معلول فکر و روح و خیال و دل و جسم آدمی‏
است ، سازنده خیال ، سازنده عقل و فکر ، سازنده دل و قلب و به طور کلی‏
سازنده و تربیت کننده انسان است .

کار و احساس شخصیت

یکی دیگر از فوائد کار ، مسئله حفظ شخصیت و حیثیت و استقلال است که‏
تعبیرهای مختلفی دارد ، مثلا آبرو انسان آنگاه که شخصیتش ضربه بخورد ،
آبرویش برود و تحقیر بشود ناراحت می‏شود . انسان در اثر کار - و مخصوصا
اگر مقرون به ابتکار باشد - به حکم اینکه نیازش را از دیگران برطرف‏
کرده است ، در مقابل دیگران احساس شخصیت می‏کند ، یعنی دیگر احساس‏
حقارت نمی‏کند .
دو رباعی است منسوب به امیرالمؤمنین علی علیه‏السلام در دیوان منسوب‏
به ایشان . در یکی می‏فرمایند :

لنقل الصخر من قلل الجبال

احب الی من منن الرجال

یقول الناس لی فی الکسب عار

فان العار فی ذل السؤال

برای من سنگ کشی از قله‏های کوه - یعنی چنین کار سختی - گواراتر و
آسانتر است از اینکه منت دیگران را به دوش بکشم .
به من می‏گویند : در کار و کسب ننگ است ( 1 ) ، و من می‏گویم : ننگ‏
این است که انسان نداشته باشد و از دیگران بخواهد .

در رباعی دیگر می‏فرماید : کد کد العبد ان احببت ان تصبح حرا . اگر می‏خواهی آزاد زندگی کنی ، مثل برده زحمت بکش . و اقطع الامال من مال بنی آدم طرا . آرزویت را از مال هر کس که باشد ببر و قطع کن . لا تقل ذا مکسب یزری فقصد الناس ازری . نگو اینکار مرا پست می‏کند ، زیرا از مردم خواستن ، از هر چیزی بیشتر ذلت می‏آورد . انت ما استغنیت عن غیرک اعلی الناس قدرا وقتی که از دیگران بی‏نیاز باشی ، هر کاری داشته باشی ، از همه مردم‏ بلند قدرتر هستی .

به نام خدا

کار از دیدگاه بزرگان

در مجله " بهداشت روانی " خواندم که پاستور دانشمند معروف گفته‏
است :
" بهداشت روانی انسان در لابراتوار و کتابخانه است " .
مقصودش این است که بهداشت روانی انسان به " کار " بستگی دارد و
انسان بیکار خود بخود بیمار می‏شود . من اینجا نوشته‏ام که اختصاص به‏
لابراتوار و کتابخانه ندارد ، کلیه کارهایی که می‏تواند انسان را عمیقا
جذب کند و فکر را بسازد خوب هستند .
در همان مجله از ولتر نقل کرده بود که می‏گفته است :
" هر وقت احساس می‏کنم که درد و رنج بیماری می‏خواهد مرا از پای‏
درآورد ، به کار پناه می‏برم . کار بهترین درمان دردهای درونی من است ".

به نام خدا

کار و تمرکز قوه خیال

انسان یک نیرویی دارد و آن این است که دائما ذهنش و خیالش کار
می‏کند . وقتی که انسان درباره مسائل کلی به طور منظم فکر می‏کند که از یک‏
مقدمه‏ای نتیجه‏ای می‏گیرد ، این را می‏گوییم تفکر و تعقل ، ولی وقتی که ذهن‏
انسان بدون اینکه نظمی داشته باشد و بخواهد نتیجه‏گیری کند و رابطه منطقی‏
بین قضایا را کشف نماید ، همینطور که تداعی می‏کند ، از اینجا به آنجا
برود ، این یک حالت عارضی است که اگر انسان خیال را در اختیار خودش‏
نگیرد ، یکی از چیزهایی است که انسان را فاسد می‏کند ، یعنی انسان نیاز
به تمرکز قوه خیال دارد . اگر قوه خیال آزاد باشد منشأ فساد اخلاق انسان‏
می‏شود . امیرالمؤمنین ( ع ) می‏فرمایند : « النفس ان لم تشغله شغلک » .
یعنی " اگر تو نفس را به کاری مشغول نکنی ، او تو را به خودش مشغول‏
می‏کند " . یک چیزهایی است که اگر انسان آنها را به کاری نگمارد طوری‏
نمی‏شود ، مثل یک جماد است . این انگشتر را که من به انگشتم می‏کنم ، اگر
روی طاقچه‏ای یا در جعبه‏ای بگذارم طوری نمی‏شود . ولی نفس انسان جور دیگری‏
است ، همیشه باید او را مشغول داشت ، یعنی همیشه باید یک کاری داشته‏
باشد که او را متمرکز کند و وادار به آن کار نماید ، والا اگر شما به او
کار نداشته باشید او شما را به آنچه که دلش می‏خواهد وادار می‏کند ، و
آنوقت است که دریچه خیال به روی انسان باز می‏شود ، در رختخواب فکر
می‏کند ، در بازار فکر می‏کند ، همینطور خیال خیال خیال ، و همین خیالات‏
است که انسان را به هزاران نوع گناه می‏کشاند . اما برعکس ، وقتی که‏
انسان یک کار و یک شغل دارد ، آن کار و شغل ، او را به سوی خود می‏کشد و
جذب می‏کند و به او مجال برای فکر و خیال باطل نمی‏دهد .

به نامخدا

آبروی انسان محترم است

اینها با موازین اسلامی وفق نمی‏دهد . چرا انسان اینجور باشد ؟ ! در
حدیث است که هر کسی اختیار هر چیزش را داشته باشد ، اختیار آبرویش را
ندارد . کسی حق ندارد که آبروی خودش را جلوی مردم بریزد ، بگوید مال‏
خودم است ، من دلم می‏خواهد آبرویم را بریزم ، به شما چه کار ؟ ! مخصوصا
حیثیت و آبروی مذهبی . اساسا هر مسلمانی یک سرمایه است برای اسلام .
اگر آقای زید یک مسلمان واقعی است ، بگذار جامعه بفهمد و او را بشناسد
، البته محضا لله نه برای ریا . محضا لله تظاهر بکند به مسلمانی خودش ،
یعنی به آنچه که واقعا معتقد است و عمل می‏کند ، متظاهر هم باشد تا جامعه‏
بفهمد که چنین فردی از خودش دارد . این معنی ندارد که مسلمانها ، مسلمان‏
باشند ولی جامعه نشناسد که اینها مسلمانند و به عنوان یک مسلمان به آنها
ارادت نداشته باشد . بعد بچه‏ها که می‏آیند ، چشمشان را باز می‏کنند و به‏
ظاهر قضاوت می‏کنند ، می‏گویند آقا این حرفها دروغ است ، مسلمانی وجود
ندارد . نه ، « محبوبة فی ارضک وسمائک » . کاری بکن که در زمین - یعنی‏
پیش خلق تو - و در آسمان محبوب باشم ، هر دو جا ، ( اگر انسان در زمین‏
محبوب باشد و در آسمان ملعون ، که دیگر خیلی بد می‏شود . می‏شود یک آدم‏
ریاکار و متظاهر ) ، با حقیقت باشم که تو مرا دوست داشته باشی ، و
حقیقت داشتن من را مردم هم بشناسند که مردم نیز مرا دوست داشته باشند .
عامل دیگر اصلاح و تربیت ، جهاد است ، و به طور کلی شدائد و مشقات ،
اعم از شدائد و مشقاتی که بدون اختیار و انتخابانسان به سراغ انسان می‏آید که جنبه اختیاری‏اش مربوط می‏شود به عکس‏العملی‏
که انسان در مقابل آن شدائد ایجاد می‏کند ، و بالاتر از این ، شدائدی که‏
خود شدائد را هم انسان انتخاب می‏کند .
انسان یک موجود عجیبی است . اشتباه است اگر ما خیال بکنیم فقط یک‏
عامل در دنیا وجود دارد که انسان را اصلاح می‏کند . انسان ، قسمتهای مختلفی‏
دارد که هر قسمتش یک عامل اصلاح دارد . مثلا همین محبت اولیای خدا خیلی‏
عامل عجیبی است ولی آیا محبت اولیای خدا می‏تواند جانشین همه عاملهای‏
دیگر بشود ؟ یا یک خامیها و یک غنچگی‏ها در انسان هست که آن غنچه‏ها را
دیگر این عامل نمی‏تواند تبدیل به گل بکند و عامل دیگری می‏خواهد .

به نام خدا

کار و جلوگیری از گناه

کتابی است به نام " اخلاق " از مردی به نام ساموئل اسمایلز . از
کتابهای خوبی که در اخلاق نوشته‏اند این کتاب است . کتاب دیگری است به‏
نام " در آغوش خوشبختی " . این هم کتاب خوبی است . الان یادم نیست‏
که در کدامیک از ایندو کتاب خوانده‏ام . نوشته بود : گناه ، غالبا
انفجار است ، مثل دیگ بخار که اگر آن را حرارت بدهند و هیچ منفذی‏
نداشته باشد ، دریچه اطمینانی نداشته باشد ، بالاخره انفجار پیش می‏آید .
گفته بود : غالبا گناهان انفجارهستند ، انسان منفجر می‏شود . منظورش این‏
است که انسان به حکم اینکه یک موجود زنده است باید با طبیعت در حال‏
مبادله باشد . آقای مهندس بازرگان در کتابهایشان خیلی جاها این مطلب را
بیان کرده‏اند که انسان با طبیعت دائما در حال مبادله است ، یعنی از یک‏
طرف نیرو و انرژی می‏گیرد ، و از طرف دیگر می‏خواهد مصرف کند . وقتی که‏
انسان نیرو و انرژی می‏گیرد ، این نیرویی را که گرفته ، چه جسمی و چه روحی‏
، باید یک جایی مصرف کند . خیال انسان هم همینطور است . بدن انسان‏
وقتی نیرو می‏گیرد باید مصرف شود : زبان انسان بالاخره باید حرفی بزند ،
چشم انسان بالاخره باید

که همه کارهایش را دیگران انجام می‏دهند و او همینجور مربا مانند بیکار
می‏نشیند و حتی طوری می‏شود که دست زدن به یک کار را - هر چند ساده و
کوچک باشد - برخلاف شأن و حیثیت خود تشخیص می‏دهد .
درباره یکی از امرای قدیم خراسان می‏گویند که جبه خز خوبی پوشیده بود ،
برای او قلیانی آوردند ، قلیان تکانی خورد و آتش آن روی جبه خزش افتاد
. برخلاف شأن خودش می‏دید که لباسش را تکان دهد تا آتش بیفتد . فقط
گفت " بچه‏ها " ، یعنی بیایید . تا آنها آمدند ، جبه و مقداری از تنش‏
سوخت . اصلا برخلاف شأن و حیثیت خود می‏دانست که جبه خود را تکان دهد .
و حتی شنیدیم اگر می‏خواست بینی خود را پاک کند دیگری باید دستمال جلوی‏
دماغش می‏گرفت ( 1 ) .
اینکه این اشخاص دست به هر جنایت و خیانتی می‏زنند برای همین است که‏
آداب اجتماعی نمی‏گذارد که‏اینها انرژیهای خود را در راه صحیح مصرف کنند.

به نام خدا

توصیه رسول اکرم(ص)

یکی از اصحاب رسول اکرم خیلی فقیر شده بود به طوری کهبه نان شبش محتاج بود . یک وقت زنش به او گفت : برو خدمت پیغمبر (
ص ) ، شاید کمکی بگیری . این شخص می‏گوید : من رفتم حضور پیغمبر ( ص )
و در مجلس ایشان نشستم و منتظر بودم که خلوت شود و فرصتی به دست آید ،
ولی قبل از اینکه من حاجتم را بگویم پیغمبر اکرم جمله‏ای گفتند و آن این‏
بود : « من سالنا اعطیناه و من استغنی عنا اغناه الله » . کسی که از ما
چیزی بخواهد به او عنایت می‏کنیم اما اگر خود را از ما بی‏نیاز بداند خدا
واقعا او را بی‏نیاز می‏کند . این جمله را که شنید دیگر حرفش را نزد و
برگشت منزل . ولی باز همان فقر و بیچارگی گریبانگیرش بود . یک روز
دیگر به تحریک زنش دوباره آمد خدمت پیغمبر . در آن روز هم پیغمبر در
بین سخنانشان همین جمله را تکرار فرمودند . می‏گوید من سه بار این کار را
تکرار کردم و در روز سوم که این جمله را شنیدم فکر کردم که این تصادف‏
نیست که پیغمبر در سه نوبت این جمله را به من می‏گوید . معلوم است که‏
پیغمبر می‏خواهد بفرماید از این راه نیا . این دفعه سوم در قلب خودش‏
احساس نیرو و قوت کرد ، گفت معلوم می‏شود زندگی راه دیگری دارد و این‏
راه درست نیست . با خودش فکر کرد که حالا بروم و از یک نقطه شروع کنم‏
ببینم چه می‏شود . با خود گفت : من هیچ چیزی ندارم ، ولی آیا هیزم کشی هم‏
نمی‏توانم بکنم ؟ چرا . اما هیزم‏کشی بالاخره الاغی ، شتری و ریسمان و تیشه‏ای‏
می‏خواهد . این ابزار را از همسایه‏ها عاریه گرفت . یک بار هیزم گذاشت‏
روی حیوان و آورد و فروخت ، و بعد پولی را که تهیه کرده بود برد خانه و
خرج کرد . برای اولین بار نتیجه کار را دید و لذت آن را چشید . فردا هم‏
این کار را تکرار کرد . یک مقدار از پول هیزم را خرج کرد و یک‏مقدار را ذخیره نمود . چند روز این کار را تکرار کرد تا به تدریج تیشه و
ریسمان را از خود کرد و یک حیوان هم برای خود خرید و کم کم از همین راه‏
زندگی او تأمین شد . یک روز رفت خدمت رسول خدا . پیغمبر به او فرمودند
: نگفتم : « من سالنا اعطیناه ومن استغنی عنا اغناه الله » . اگر تو آن‏
روز چیزی از من می‏خواستی می‏دادم اما تا آخر عمر گدا بودی ، ولی توکل به‏
خدا کردی و رفتی دنبال کار ، خدا هم تو را بی‏نیاز کرد .