به نام خدا

خلوت و شب زنده دارى

خداى سبحان مى‏فرماید: شب زنده دارى را فراموش نکنید; زیرا شما در روز، کار فراوان دارید و مشاغل زیاد، شما را به خود جذب مى‏کند و در نتیجه تنهایى و خلوت ندارید:

«ان ناشئة الیل هى اشد وطا و اقوم قیلا ان لک فى النهار سبحا طویلا» ⁽⁵⁾

انسان در کارهاى فراوان روزانه، شناور است و تو، به منزله سباح و غواصى هستى که در مسائل اجتماعى، شنا مى‏کنى و شناورى در کثرت، با تنهایى سازگار نیست. براى شناورى که خود در حال عبور از این دریاى ناپیدا کرانه است و همراهانى را نیز به همراه خود مى‏برد و «جهد مى‏کند که بگیرد غریق را»، طبیعى است که این سباحت و شناورى شاغل فکرى است. حاصل آن که معناى آیه شریفه این است که تو در روز کارهاى فراوانى دارى، ولى شب‏هنگام، مزاحمى ندارى و کسب پایگاه محکم و سخن مستحکم تنها در سحر میسر است.

انسان وقتى سخن متکلم را خوب دریافت مى‏کند که خود حرف نزند و آرام بوده، مستمع خوبى باشد، و وقتى مستمع خوبى است که در برابر کلام خدا،حرفى از غیر او، خواه از درون و خواه از بیرون، نشنود. بنابراین، قرآن کریم،سکوت و تنهایى را به عنوان مرحله‏اى از مراحل سیر و سلوک، لازم مى‏داند.

اگر چه بدن در شب بهتر مى‏آرمد و خوابیدن بدن، نعمت است و خداوند آن را به عنوان یت‏خود، ذکر مى‏کند:

«و جعلنا نومکم سباتا و جعلنا الیل لباسا» ⁽⁶⁾

اما «سبات‏»، آرامش و خواب، براى عقل و فکر، نقمت است و از این رو حضرت على (صلوات الله علیه) مى‏فرماید:

«نعوذ بالله من سبات العقل‏» ⁽⁷⁾

از خواب عقل به خدا پناه مى‏بریم.

بنابراین، شب براى خوابیدن و آرامش بدن و بیدار شدن عقل است. از این رو رؤیاهاى صادق و صالح در خواب، نصیب کسانى مى‏شود که بدنشان مى‏خوابد، نه جانشان و همین گروه هستند که در سحرها برمى‏خیزند و شب زنده‏دارى و عبادت مى‏کنند.

از آیه کریمه

«ان لک فى النهار سبحا طویلا»

دو مطلب استفاده مى‏شود: یکى لزوم شرکت در مجامع و کارهاى اجتماعى و دیگر لزوم شرکت در آن به صورت شناگرى. کسى که وارد استخرى مى‏شود گاهى در گوشه‏اى از آن مى‏آرمد و در این صورت او تنها خودش را خنک مى‏کند; ولى اگر شنا کند، دیگران را هم از غرق نجات مى‏دهد.

ذات اقدس خداوند به رسول اکرم صلى الله علیه و آله و سلم مى‏فرماید: تو در روز کارهاى فراوان دارى; زیرا آن حضرت صلى الله علیه و آله و سلم، مامور است‏به پرسشهاى مردم پاسخ دهد و به مشکلاتشان رسیدگى کند; همان گونه که قرآن کریم مى‏فرماید:

«یتلوا علیهم ایاته و یزکیهم و یعلمهم الکتاب و الحکمة‏» ⁽⁸⁾

یا مى‏فرماید:

«فاحکم بین الناس بالحق‏» ⁽⁹⁾

و همه اینها جزو برنامه‏هاى رسمى و روزانه رسول اکرم صلى الله علیه و آله و سلم بود; اما شب، آن هم آخر شب، مناسبترین فرصت‏براى خلوت با خداست; زیرا انسان متهجد در آن حال، بدون مزاحمت مى‏تواند فیض را از خدا دریافت کند.

در سوره مبارکه «اسراء» از شب زنده‏دارى به عظمت‏یاد شده است; چنانکه مى‏فرماید:

«و من اللیل فتهجد به نافلة لک عسى ان یبعثک ربک مقاما محمودا» ⁽¹⁰⁾ .

انسان وقتى به «مقام محمود» مى‏رسد که در کمال آرامش با خدا سخن بگوید. بنابراین، اثر شب زنده دارى که در حقیقت، خلوت با خداست نیل به مقام محمود است.

خلوت در متن جامعه

قرآن کریم خلوت را چنین تبیین مى‏کند که در عین حال که با دیگران هستى و در کارهاى روز مره شناورى، در کار باطل مردم شرکت نکن; و این شناورى در مسائل اجتماعى و شئون جامعه تو را به خود مشغول نکند تا کوله بارى از «خاطرات‏» را به همراه داشته باشى و شب، هنگام نماز مزاحم تو باشند. بنابراین، همواره صبغه الهى و فراطبیعى به مردم بده ولى از مردم صبغه طبیعى نپذیر.

ممکن است انسان در متن جامعه به سر ببرد; اما در عین حال که رنگ مى‏دهد رنگ هم بپذیرد و در نتیجه خاطرات روز، چنان او را مشغول کند که هنگام سحر با تلى از خاطرات با خدا سخن بگوید که قهرا نماز شب او نیز مانند نماز روز، «پر خاطره‏» مى‏شود، ولى وجود مبارک پیغمبر صلى الله علیه و آله و سلم که مامور بود در متن جامعه زندگى کند، موظف بود به مردم «صبغه الهى‏» بدهد که بهترین صبغه‏هاست:

«صبغة الله و من احسن من الله صبغة‏» ⁽¹¹⁾

و از مردم رنگى نپذیرد و «ز هرچه رنگ تعلق پذیرد» آزاد باشد. از این رو ذات اقدس خداوند ضمن این که شناورى روز پیامبر را تشریح کرد و فرمود با مردم باش، در آیاتى چند از آن حضرت خواست تا از مردم رنگ نپذیرد; مانند:

1. «و اهجرهم هجرا جمیلا» ⁽¹²⁾

از خلق و خوى این مردم فاصله بگیر.

2. «و ذر الذین اتخذوا دینهم لعبا و لهوا و غرتهم الحیوة الدنیا» ⁽¹³⁾

کسانى را که دینشان را به بازیچه گرفته‏اند و دنیاى نیرنگ باز، آنها را به فریب سرگرم کرده است رها کن;

زیرا سخن در آنان اثر نمى‏کند و هم‏نشینى آنان زیانبار است; یعنى، رسول اکرم صلى الله علیه و آله و سلم در عین حال که در متن جامعه به سر مى‏برد، امور دنیایى را به دل راه نمى‏دهد.

3. «قل الله ثم ذرهم فى خوضهم یلعبون‏» ⁽¹⁴⁾

بگو خدا، و دیگران را در کارشان رها کن; زیرا آنان دارند در گرداب طبیعت غرق مى‏شوند; یعنى، تا آخرین لحظه به فکر درمان و نجات آنها باش، ولى اگر آنها به پیام تو که منادى غیب و نجات انسانها هستى گوش ندادند، آنان را رها کن. این در حقیقت، خلوت کردن یعنى در بین مردم بودن ولى با مردم نبودن و با خواسته‏هاى نامعقول آنان هماهنگ نشدن است.

4. «و اذا رایت الذین یخوضون فى ایاتنا فاعرض عنهم حتى یخوضوا فى حدیث غیره‏» ⁽¹⁵⁾

گروهى را که در باره آیات الهى به یاوه سرایى و بیهوده گویى سرگرمند، رها کن تا وارد مطلب دیگر شوند.

این آیات نشان مى‏دهد که وجود مبارک پیغمبر صلى الله علیه و آله و سلم که اسوه سالکان کوى حق است موظف است در متن جامعه به سر ببرد و از خلق خدا و خدمت‏به آنان انزوا حاصل نکند، اما از رذایل اخلاقى و دنیا منزوى باشد; زیرا انزوا از چیزى که انسان را از خدا باز مى‏دارد فضیلت است; اما خدمت‏به خلق خدا براى تامین رضاى الهى، عبادت محسوب مى‏شود.

راز خلوت

خلوت از نظر قرآن کریم، ممدوح است; اما چرا خلوت، ممدوح است؟ در پاسخ به این پرسش باید گفت: چند «ندا» هست که به طرق گوناگون به بشر ابلاغ مى‏شود.

اول: نداى خدا; خدا مستقیما ندا دارد و این ندا گاهى «یا ایها الناس‏»، گاهى «یا ایها الذین آمنوا» و گاهى «یا بنى آدم‏» است. البته نداى الهى نظیر نداى منادیان عادى نیست که لحظه‏اى حاصل و بعد تمام شده باشد; بلکه دائما این صدا به گوش مى‏رسد:

موسى‏اى نیست که تا صوت «انا الحق‏» شنود

ورنه این زمزمه اندر شجرى نیست، که نیست

این نداها نیز در یک سطح نیست; زیرا برخى خیلى عام است، مانند: «یا ایها الناس‏» و «یا بنى‏آدم‏» و بعضى مخصوص اهل کتاب است مانند: «یا اهل الکتاب‏» و برخى ویژه مؤمنان است مانند: «یا ایها الذین آمنوا» و بعضى از نداها هم‏از نداهاى گذشته محدودتر است مانند تذکره و تبصره‏هایى که متوجه، «اولى الالباب‏» و «اولى الابصار» است و بالاخره آخرین ندا که از همه نداها و خطابها محدودتر است همان نداى به انبیاست مانند: «یا ایها الرسل‏».

دوم: نداى فرشتگان; در بعضى از نصوص آمده است که خداوند فرشتگانى را مامور کرده است تا هر روز به بنى‏آدم بگویند: زاد و ولد داشته باشید ولى بدانید که پایان زندگى، مرگ است و مال بیندوزید ولى بدانید که پایانش فناست و ساختمانها بسازید ولى آگاه باشید که نهایتش ویرانى است‏بنابراین، شما چیزى بسازید که ویران شدنى نباشد:

«ان لله ملکا ینادی فی کل یوم: لدوا للموت و اجمعوا للنفاء و ابنوا للخراب‏» ⁽¹⁶⁾ .

این نداى فرشته‏هاست. بسیارى از نداها در روایات به فرشته‏ها نسبت داده شده است.

سوم: نداى انبیا و اولیاست; خداوند به پیغمبر اکرم صلى الله علیه و آله و سلم مى‏فرماید «به مردم بگو»:

«تعالوا اتل ما حرم ربکم علیکم‏» ⁽¹⁷⁾

مانند این که، به ابراهیم خلیل مى‏فرماید:

«و اذن فى الناس بالحج‏یاتوک رجالا» ⁽¹⁸⁾

یا مى‏فرماید:

«و اذان من الله و رسوله الى الناس یوم الحج الاکبر ان الله برى‏ء من المشرکین و رسوله‏» ⁽¹⁹⁾ .

این نداها و همچنین نداى فطرت از یک سو و نداى عقل از سوى دیگر، نداهایى است که به طور مستقیم و غیر مستقیم به «الله‏» ارتباط دارد و همواره هست; اما گوشى که بخواهد مستمع این نداها باشد باید در جاى آرامى قرار گیرد که در آن جا هیاهو نباشد; زیرا هنگام ازدحام و پیدایش امواج و اصوات گوناگون، شنیدن نداى حق دشوار است، مگر براى کسانى که صداى آشنا را خوب بفهمند و چون در روز، صداها زیاد است، شنیدن این نداها دشوار است و از این رو گفته‏اند آرام بگیرید و خلوت کنید تا این نداها را بشنوید. بنابراین، معناى خلوت کردن برطرف کردن مزاحمتهاست و اگر این مزاحمتها برطرف شود، فیض خدا یقینا ظهور و حضور دارد.

به نام خدا

خلوت رسول اکرم صلى الله علیه و آله و سلم

وجود مبارک پیغمبر صلى الله علیه و آله و سلم قبل از بعثت و پیش از مسئولیت سالت‏سالى چند روز از جامعه فاصله مى‏گرفت و در غار حرا، واقع در «جبل النور» به عبادت مى‏پرداخت. کوه نور تقریبا از بلندترین کوههاى اطراف مکه است که بر مکه اشراف دارد و اگر برجها حایل نباشد کعبه کاملا تحت اشراف کسى است که بر بالاى آن قرار مى‏گیرد. وجود مبارک امیرالمؤمنین (صلوات الله علیه) مى‏فرماید:

«و لقد کان یجاور فى کل سنة بحراء فاراه و لا یراه غیرى‏» ⁽²⁰⁾

هر ساله نبى اکرم صلى الله علیه و آله و سلم در غار حرا مجاور بود و تنها من او را مى‏دیدم و دیگران او را نمى‏دیدند.

بعضى نقل کرده‏اند که رفتن پیغمبر صلى الله علیه و آله و سلم به غار حرا از سال ولادت على بن ابى طالب (علیه‏السلام) شروع شد و قبل از آن، حضرت رسول صلى الله علیه و آله و سلم براى عبادت به حرا نمى‏رفت.

بنابراین، همان طور که میلاد پیغمبر صلى الله علیه و آله و سلم در «عام الفیل‏» نقشى داشت و کعبه را از گزند «ابرهه‏» حفظ کرد، میلاد على ابن ابى طالب (سلام الله علیه) نیز برکتى بود که از آن مى‏توان رفتن پیغمبر به کوه حرا را تبیین کرد; یا برکت رفتن پیغمبر به کوه حرا باعث‏شد که در آن سال، على ابن ابى طالب به دنیا بیاید یا برکت هر دو معلول یک سبب نهایى است و آن عامل فائق، باعث‏شد که پیغمبر به حرا برود و در همان سال، على بن ابى طالب به دنیا بیاید.

پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله و سلم بعد از رسالت هم سالى چند روز در پایان ماه مبارک رمضان، به اعتکاف مى‏پرداختند و برخى از شئون اجتماعى را ترک مى‏کردند و سحرها نیز موظف بودند به نماز شب برخیزند.

گرچه تلاوت بخش پایانى سوره آل عمران براى همه انسانها در همه شرایط، قابل عمل است، ولى نقل شده است که وجود مبارک پیغمبر صلى الله علیه و آله و سلم هنگام برخاستن از خواب، سحرگاه به آسمان، نگاه مى‏کرد و این آیات را قرائت مى‏کرد:

«ان فى خلق السموات و الارض و اختلاف الیل و النهار لایات لاولى الالباب الذین یذکرون الله قیاما و قعودا و على جنوبهم و یتفکرون فى خلق السموات و الارض ربنا ما خلقت هذا باطلا سبحانک فقنا عذاب النار ربنا انک من تدخل النار فقد اخزیته و ما للظالمین من انصار ربنا اننا سمعنا منادیا ینادى للایمان ان امنوا بربکم فامنا ربنا فاغفر لنا ذنوبنا و کفر عنا سیئاتنا و توفنا مع الابرار ربنا و اتنا ما وعدتنا على رسلک و لا تخزنا یوم القیامة انک لا تخلف المیعاد» ⁽²¹⁾

و شایسته است کسانى که به پیغمبر صلى الله علیه و آله و سلم تاسى مى‏کنند و شب زنده دارند نیز این چند آیه را قبل از نماز شب، قرائت کنند. انسان شب زنده‏دار که در سحر مى‏گوید:

«ربنا اننا سمعنا منادیا ینادى للایمان...»

باید به گونه‏اى باشد که صداى نداى الله، ملائکة الله و رسول الله صلى الله علیه و آله و سلم را بشنود. چنین انسانى در این مواقع خلوت مى‏کند.

به نام خدا

معنى توکّل و سبب وى

توکل به هر چیزى اعتماد به اوست. پس معنى توکل بر خدا اعتماد به اوست و بس، و انقطاع از غیر اوست. و سبب توکل، یقین به کلمه طیّبه لا اله الّا اللّه است که عبارت دیگرش لا مؤثّر فى الوجود الّا اللّه است.

بیانش این است که هر که درست تصور کرده باشد معنى لفظ اللّه را که واجب الوجود مستجمع جمیع صفات کمالات و منزه از نقصانات است، به یقین پى برد به وجوب ارسال رسل و انزال شرایع و کتب و وجوب قیامت و دار ثواب و عقاب، چنانچه صادق (ع) تمسک جست بر وجوب نبوت به وجوب صانع تعالى. پس آنچه معصوم (ع) فرمود (ما رایت شیئا الّا و رایت اللّه قبله) 358 و حکماء فرموده‏اند که حقیقت علم از علت پى به معلول بردن است نه عکس، کما قال تعالى: أَ وَ لَمْ یَکْفِ بِرَبِّکَ أَنَّهُ عَلى‏ کُلِّ شَیْ‏ءٍ شَهِیدٌ؛ 359 همه را فهمیده تصدیق کن. و شک نکند ایضا که تفضل و احسان و عفو و کرم و رافت و ستر و اجابت و غیر ذلک ممّا امر اللّه به عباده و وصف نفسه به من الاخلاق الکریمة 360 همه بر خدا واجب است و جز این نکند اگر چه مقدور اوست، چنانچه معصوم (ع) صدور گناه از او ممتنع است با آنکه مقدور او است، مگر آنکه خلاف حکمت باشد چون عفو کافر و ترک اجابت سؤال باطل و سائلى که امیدش به غیر خداست، مثل همه ما عاصیان، الّاما شاء اللّه.

و چون متصور و مبرهن شد که واجب الوجود تعالى شأنه بى‏شریک و بى‏همتا است و دو نشود، پس بالبدیهه سلسله ممکنات و فیض ایجاد از مبدأ و معاد و از قوس نزول و صعود همه مستند و منحصر به او است. پس در هر چه اثرى به ودیعه نهاده او نهاده و تا اذن او است اثر کند و هر وقت که خواهد امانت خود را بازگیرد و یا در وى اثر دیگر که ضد اوّل است به عاریه دهد: ما مِنْ دَابَّةٍ إِلَّا هُوَ آخِذٌ بِناصِیَتِها. 361 اگر گوئى لازمه آب اتصال و سیلان و نزول است، پس این لازم چه شد در وقتى که به حضرت کلیم فرمود أَنِ اضْرِبْ بِعَصاکَ الْبَحْرَ فَانْفَلَقَ فَکانَ کُلُّ فِرْقٍ کَالطَّوْدِ الْعَظِیمِ‏ 362 (شعراء)؟ و اگر خیال کنى که لازمه کوه سکون و اتصال است، به جانب‏ فَلَمَّا تَجَلَّى رَبُّهُ لِلْجَبَلِ جَعَلَهُ دَکًّا 363 نگر؛ و اگر گوئى باید میل به مرکز کند، به آیه‏ وَ إِذْ نَتَقْنَا الْجَبَلَ فَوْقَهُمْ کَأَنَّهُ ظُلَّةٌ 364 (اعراف) نظر کن؛ و اگر گوئى آتش از براى سوزاندن است، تأمّل کن در آیه‏ قُلْنا یا نارُ کُونِی بَرْداً وَ سَلاماً عَلى‏ إِبْراهِیمَ‏ 365 (انبیاء) که حضرت صادق (ع) فرمود که چون خطاب بردا رسید دندانهاى خلیل از شدت سردى آتش مضطرب شد تا فرمود سلاما و تا سه روز در تمام دنیا آتش از عمل بازمانده بود. 366 این بود ظاهر معنى کلمه لا اله الّا اللّه. و چون فى الجمله دقّت کنى دانى که آنچه از واجب و ممکن گفته شود و آنچه خدا و رسل خدا و سایر ناس گفتند از هر علمى و صنعتى، همه شرح همین کلمه توحید است و از وى بیرون نیست. پس هر کس به قدر اعتقاد او به این کلمه، توکل بر خدا کند و به قدر اعتقاد به مؤثریّت غیر، اعتماد بر غیر نماید و به قدر اعتماد بر غیر، نقص و شرک در توحید او پیدا شود و به قدر نقص در توحید، نقص در توکل او راه یابد. این بود که فرمود: إِنْ کُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ فَعَلَیْهِ تَوَکَّلُوا إِنْ کُنْتُمْ مُسْلِمِینَ‏ 367 یعنى لازمه ایمان و اسلام توکل است چنانچه گفتیم. و از آنچه یاد آمد، ظاهر شد معنى کلام خضر (ع) با موسى (ع) که اول در فقره کشتى فرمود فَأَرَدْتُ أَنْ أَعِیبَها و بعد در فقره قتل طفل فرمود فَأَرَدْنا أَنْ یُبْدِلَهُما و آخر در فقره جدار فرمود فَأَرادَ رَبُّکَ‏، و این قصه در سوره مبارکه کهف است، 368 زیرا که نظر سالک، اول بر همان واسطه است و بعد بر خدا و خلق خدا هر دو است تا آخر رسد به مقام توحید افعالى که فاعل بالحقیقه جز خدا نبیند. پس ظاهر شد کسى که از شرک خفى عارى باشد بسیار کم است، چنانچه فرمود: وَ ما یُؤْمِنُ أَکْثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلَّا وَ هُمْ مُشْرِکُونَ‏ 369 (یوسف)؛ و در اقسام شرک بیان نموده‏ایم.

امّا عمل خضر (ع) در قتل طفل و غیر آن توجیهش مجملا این است که حق تعالى‏را دو تربیت و دو عالم است، تکوینى و تشریعى، و در هر یک از دو عالم کارکنان و مدبران دارد و اکثر مدبّران عالم تکوین ملائکه‏اند کما قال‏ وَ الذَّارِیاتِ ذَرْواً. 370 وَ النَّازِعاتِ غَرْقاً 371 و اکثر مدبّران عالم تشریع انبیاء و رسلند و بسا باشد که انبیاء را نیز باذن اللّه در تکوین تدبیر باشد و عمل خضر (ع) چنین بود و لذا به موسى (ع) گفت من دارم آنچه تو طاقت ندارى و تو دارى آنچه من طاقت ندارم، یعنى من جهت تکوین و باطن دارم و تو جهت تشریع و ظاهر دارى. پس چنانچه بر ملائکه و حضرت ملک الموت (ع) بحثى نیست هکذا خضر (ع) و ائمه ما که فیض اول و کارفرماى هر دو سلسله‏اند هر دو را دارند و مى‏کنند. یار ما این دارد و آن نیز هم. و از اختلاط این دو جهت است تحیّر خلق در ایشان، چه دوست چه دشمن. به اشاره اکتفاء شد، دقت کن درست بفهم. و تفصیل این مطلب را در اصول دین همین کتاب گفته‏ایم رجوع کن.

پس اندک تأمل در خود و در مردم بنما و اعتماد ما همه را الّا ما شاء اللّه بر ما سوى تماشا کن تا به حس بینى که بنده موحّد و مؤمن ممتحن از کبریت احمر عزیزتر و از اکسیر نایابتر است و شک و نقص در توحید، سرایت نماید به همه عقاید و اعمال.

اى خوشا خواب با یقین که بهتر از مناجات بى‏یقین. و چند حدیث به شهادت بیاوریم. قال الخاتم (ص): من اقلّ ما اوتیتم الیقین و عزیمة الصّبر و من اوتى حظّه منهما لم یبال ما فاته من صیام النّهار و قیام اللّیل. 372 و قال (ص): الیقین الایمان کلّه. 373 قال صاحب المجمع فى مادة الیقین و فى الحدیث: لم یقسم بین النّاس شى‏ء اقلّ من الیقین 374 انتهى.

قال الصّادق (ع): لیس شی‏ء الّا و له حدّ. قیل و ما حدّ التوکّل؟ قال الیقین. قیل فما حدّ الیقین؟ قال ان لا تخاف مع اللّه شیئا: 375 پیغمبر (ص) فرمود کمتر چیزى که به شما داده‏اند یقین است و همت بر صبر؛ هر که این دو را داشته باشد باک نداشته آنچه از نماز و روزه مستحبّى از او فوت شود. و فرمود یقین همه ایمان است. صادق (ع) فرمود هر چیزى را حدى است. گفتند حدّ توکّل چیست؟ فرمود یقین. گفتند حدّ یقین چیست؟ فرمود این است که به غیر از خدا از چیزى نترسد. بدان که حد به معنى علامت است، و هر یک از سبب و مسبب علامت یکدیگرند و چون یقین سبب توکل است و هم سبب اینکه شخص از ما سوى خائف نباشد، لهذا در یک طرف سبب را حد قرار داد و در یک طرف مسبب را.

فافهم.

و عنه (ع) کان امیر المؤمنین (ع) یقول لا یجد عبد طعم الایمان حتّى یعلم انّ مااصابه لم یکن لیخطئه و انّ ما اخطاه لم یکن لیصیبه و انّ الضّارّ النّافع هو اللّه تعالى: 376 حضرت امیر (ع) فرمود نچشیده است بنده مزه ایمان را تا آنکه بداند آنچه به او رسید ممکن نبود که نرسد و آنچه به او نرسید ممکن نبود که برسد، و اینکه ضرر و نفع را همان خدا مى‏رساند نه جز او. و پیش گذشت حدیث لا یجد الرّجل حلاوة الایمان فى قلبه حتّى لا یبالى من اکل الدّنیا. 377 و صاحب انوار نعمانى قریب به این مضمون حدیثى آورده که لا یجد الانسان طعم الایمان حتّى یکون النّاس عنده کالأباعر: 378 ایمان نچشیده تا آنکه مردم نزد او مانند اشتر باشند. یعنى همه را لا یضرّ و لا ینفع داند و حالت او در دیدن و ندیدن خلق تغییر نیابد. پس شک نداشته باش که از ما هر هزار نفر یکى ایمان به این معنى و مقام نچشیده و هم نخواهیم چشید مگر به ترک دنیا و محبت دنیا و زهد حقیقى. رجوع کن به آیات و احادیث که در این معنى در باب دنیا آوردیم تا نگوئیم که راه یقین و توکل چیست، اگر مى‏دانستیم مى‏پیمودیم. گر گدا کاهل بود تقصیر صاحبخانه چیست؟

به نام خدا

توکّل

ذکر آیات و اخبار

قال اللّه تعالى فى یونس: وَ قالَ مُوسى‏ یا قَوْمِ إِنْ کُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ فَعَلَیْهِ تَوَکَّلُوا إِنْ کُنْتُمْ مُسْلِمِینَ‏، 348 یعنى اگر ایمان و اسلام دارید لازمه هر دو توکل است. و فى هود (ع): فَکِیدُونِی جَمِیعاً ثُمَّ لا تُنْظِرُونِ إِنِّی تَوَکَّلْتُ عَلَى اللَّهِ رَبِّی وَ رَبِّکُمْ ما مِنْ دَابَّةٍ إِلَّا هُوَ آخِذٌ بِناصِیَتِها، 349 یعنى از کید و تعجیل شما در اذیت من باک ندارم زیرا که تأثیر هر چیزى به اذن خدا و به دست خداست. و فى یوسف (ع): وَ قالَ یا بَنِیَّ لا تَدْخُلُوا مِنْ بابٍ واحِدٍ وَ ادْخُلُوا مِنْ أَبْوابٍ مُتَفَرِّقَةٍ وَ ما أُغْنِی عَنْکُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ شَیْ‏ءٍ إِنِ الْحُکْمُ إِلَّا لِلَّهِ عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَ عَلَیْهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُتَوَکِّلُونَ‏، 350 یعنى اى پسران من اگر متفرق باشید از چشم زخم دورترید و چشم از اسباب هلاکت است و لکن اعتماد من به خداوند اسباب است که جز او احدى را حکم و تأثیرى بالاستقلال نیست. و فى ابراهیم (ع): وَ ما لَنا أَلَّا نَتَوَکَّلَ عَلَى اللَّهِ وَ قَدْ هَدانا سُبُلَنا وَ لَنَصْبِرَنَّ عَلى‏ ما آذَیْتُمُونا وَ عَلَى اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُتَوَکِّلُونَ‏، 351 یعنى توکل موقوف به هدایت سبل است، تا هدایت خاصى از خدا نباشد توکل نباشد. و در طلاق فرمود: وَ مَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لا یَحْتَسِبُ وَ مَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اللَّهَ بالِغُ أَمْرِهِ‏. 352 ببین مقام توکل را از مقام تقوى چقدر برتر نمود و به جهت تأکید در آخر فرمود به درستى که خداست که هر چه خواهد به انجام مى‏رساند نه غیر او. پس لازمه عقل، قطع نظر از غیر اوست و اعتماد بر اوست و بس. و آیات بسیار است.

و قال الخاتم (ص) لو انّکم تتوکّلون على اللّه حقّ توکّله لرزقکم کما یرزق الطّیر تغدو خماصا و تروح بطانا. 353 قال و من انقطع الى اللّه کفاه اللّه کلّ مؤنة و رزقه من حیث لا یحتسب و من انقطع الى الدّنیا وکّله اللّه الیها. 354 و قال من سرّه ان یکون اغنى النّاس فلیکن بما عند اللّه اوثق منه ممّا فى یده. 355 و عن الصّادق (ع): انّ الغنى و العزّ یجولان فاذا ظفرا بموضع التّوکّل اوطنا. 356 رسول خدا (ص) فرمود که اگر شما درست توکل به خدا کنید هرآینه روزى دهد شما را به همان طور که روزى دهد مرغان را که صبح با شکم خالى مى‏روندو عصر با شکم سیر بر مى‏گردند. فرمود هر که منقطع شود به سوى خدا، کفایت نماید خدا جمیع مهمات او را و روزى دهد او را از جائى که گمان او نرود و هر که منقطع شود به سوى دنیا، خدا کار او را به دنیا واگذارد. و فرمود هر که خوشش مى‏آید که غنیترین مردم باشد پس وثوق او به آنچه در نزد خداست بیشتر باشد از آنچه در دست خودش مى‏باشد. صادق (ع) فرمود بى‏نیازى و عزت مى‏گردند و هر جا که توکل را دیدند همانجا وطن مى‏کنند. و عنه (ع) انّه قرأ فى بعض الکتب انّ اللّه تعالى یقول و عزّتى و جلالى و ارتفاعى على عرشى لأقطّعنّ امل کلّ مؤمّل غیرى بالیأس و لاکسونّه ثوب المذلّة عند النّاس و لانحّینّه من قربى و لابعّدنّه من وصلى. أ یؤمل غیرى فى الشّدائد و الشّدائد بیدى و یرجو غیرى و یقرع بالفکر باب غیرى و بیدى مفاتیح الابواب و هى مغلّقة و بابى مفتوح لمن دعانى فمن ذا الّذى امّلنى لنوائبه فقطعته دونها و من ذا الّذى رجانى لعظیمه فقطعت رجائه منّى جعلت امال عبادى عندی محفوظة فلم یرضوا بحفظى و ملأت سمواتى ممّن لا یملّ من تسبیحى و امرتهم ان لا یغلقوا الابواب من بین عبادى فلم یثقوا بقولى أ لم یعلم من طرقته نائبة من نوائبى انّه لا یملک کشفها احد غیرى أ فیرانی ابدأ بالعطاء قبل المسألة ثمّ اسأل فلا اجیب سائلى أ بخیل انا فیبخلنى عبدى او لیس الجود و الکرم لى او لیس العفو و الرّحمة بیدى او لیس انا محلّ الامال فمن یقطعها دونى افلا یخشى المؤمّلون ان یؤمّلوا غیرى فلو انّ اهل سمواتى و اهل ارضى امّلوا جمیعا ثمّ اعطیت کلّ واحد منهم مثل ما امّل الجمیع ما انتقص من ملکى مثل عضو ذرّة و کیف ینقص ملک انا قیّمه فیا بؤسا للقانطین من رحمتى و یا بؤسا لمن عصانى و لم یراقبنى. 357 صادق (ع) فرمود که من خواندم در بعضى از کتابهاى آسمانى که خدا مى‏فرماید قسم به عزت و جلال خودم که هرآینه قطع خواهم نمود آرزوى هر که امیدش به غیر من باشد و بپوشانم او را در میان مردم لباس ذلّت و خوارى و او را از قرب خود برانم و از وصل خود دور نمایم. آیا در شدائد امید نجات از غیر من دارد با آنکه شدائد به دست من است؟ آیا در خانه مردم را مى‏کوبد با آنکه در دست من است کلید همه درها، و درها همه بسته است و در رحمت من همیشه باز است؟ آیا کى از من امیدوار بود که من امید او را بریدم؟ قرار داده‏ام آمال بندگان خود را محفوظ در نزد خود، پس به حفظ من راضى نشدند، و پر کرده‏ام آسمانهاى خود را از ملائکه که هرگز از تسبیح و عبادت من ملول نمى‏شوند و امر کرده‏ام ایشان را که درهاى مرا به روى بندگان من نبندند، باز اعتماد به قول من نکردند. آیا نمى‏داند آن که من او را مبتلا نموده‏ام‏که احدى غیر از من آن بلا را از او نتواند دفع نمود؟ آیا همچه مرا شناخته، که سؤال نکرده عطا مى‏کنم و چون سؤال کنند سائل خود را اجابت نمى‏کنم؟ آیا بخیلم من که بنده من با من بخالت مى‏کند؟ آیا جود و کرم از من نیست؟ آیا عفو و رحمت دست من نیست؟ منم محل آرزوها، پس کیست که بتواند آنها را ببرد؟ آیا نترسیدند آنان که از غیر من امیدوارند؟ من چنانم که اگر اهل جمیع آسمانها و اهل زمین همه حاجت داشته باشند و به هر یکى به قدر آرزوى همه بدهم هرآینه از ملک من به قدر ذره‏اى کم نخواهد شد.

بدا حال مأیوسان از رحمت من و بدا حال آن که مرا معصیت مى‏کند و مرا ملاحظه نمى‏کند.

انصاف این است که این حدیث قدسى را مضمونى است که کوه را به حرکت آورد و دریا را ساکن نماید و اگر بر آسمان خوانى، از گردش بازماند. افّ بر این قلوب قاسیه و نفوس عاصیه که به هیچ دوا مداوا نشوند. نستجیر باللّه.

     به نام خدا

 [عدم منافات بین توکّل و کسب‏]

بدان که نیست منافاتى میان کسب و اسباب با توکّل، بلکه فیض بى‏واسطه محال است. بیانش این است: آن که بى‏واسطه فیض به وى رسد همان اوّل ما خلق اللّه است و بس، و از وى گذشته همه ما سوى به وسایط فیض برند و بدون واسطه محال است که چیزى به ایشان رسد. بلى بعضى را واسطه یکى است و بعضى را دو و هکذا الى ما شاء اللّه. پس هر کسى باید چشم امید به خدا از راه وسایط داشته باشد. و آن که گوید بى‏واسطه خواهم، در کمال نادانى است و تمناى محال نموده و مقام اوّل ما خلق اللّه خواسته. و چشم به وسایط داشتن جبلّى انسان و فطرى هر حیوانى است. سائل با آنکه از تو سؤال کند نگاهش به دست تو است. چون غلام خود را طلبى نظر به روى تو دارد که انبساط دارد تا خوش‏حال شود و یا انقباض. آن کیست که مى‏خواهد آسمان و زمین و سایر عناصر و ملائکه مدبّره، واسطه او نباشند؟ گیرم که خیال تو این شود که خدا بى‏آب و نان مرا سیر کند و بى‏حرکت مرا فلان بلد رساند و خدا هم چنین نمود، آیا گمان کنى واسطه در اینجا هیچ نبوده؟ زهى غفلت و نادانى. و اگر دانى که باز واسطه هست، پس فرق میان این واسطه و آن واسطه چیست که یکى با توکّل منافات ندارد و یکى دارد؟

پس به وضوح پیوست که فرقى میان قلّت و کثرت و جلىّ و خفىّ بودن وسایط نیست درمنافات و عدم منافات.

چون این مطلب را دانستى حال گوئیم که حقیقت توکّل چنانچه اشاره نمودیم این است که شخصى هر مطلبى را از راه اسبابش طلب کند با اعتقاد به اینکه خدایا تو این را سبب این قرار داده و فلان مطلب را بر این مترتّب ساخته‏اى و هر وقت هم که خواستى این اثر و این ترتّب را برداشتى. اى بسا اشخاص که آب خوردند تا هلاک شدند و فریاد العطش همى‏کردند و کارد در دست مثل خلیل (ص) چون اذن تو نبود او را هر چه سود، اثر نبود. من به امر تو با امید ترتّب آمده‏ام، اگر خواهى اثر کند و اگر نخواهى نکند. پس توکل اعتقاد است به کلمه (ما شاء اللّه کان و ما لم یشأ لم یکن) 379 و کلمه (لا حول و لا قوّة الّا باللّه العلىّ العظیم). 380 پس زنهار که خود را قادر بر حرکت و سکون و قیام و قعود و تکلم ندانى و خود را مستقل در به هم زدن چشم گمان نکنى و خود را شریک خدا قرار ندهى.

پس ظاهر شد که تفویض و انقطاع، انقطاع دل است از اغیار نه انقطاع دست از کار.

بلى در اینجا نکته‏اى است و آن این است که اشخاص در مقام و حفظ حسن ظن و محبت و غیر ذلک مختلفند و سلوک خدا نیز با ایشان مختلف است. اى بسا که این کارى کند که معراج وى همان باشد و اگر همان را دیگرى کند کفر و ارتداد و خلاف تکلیف باشد. بلکه حالت یک شخص به حسب زمان و مکان و سن و علم و جهل و غیر ذلک مختلف شود. پس در وقتى کارى کند و آن را عین توکل و تقرب داند و همان را در حالت دیگر مبعّد داند و هر دو را نیز درست فهمیده باشد. این همه از اختلاف و انقلاب دل خیزد. و برخ اسود چنان گستاخانه مناجات کند و باران طلبد که حضرت موسى (ع) کمر به قتل او بندد، ندا رسد دست از او بدار که روزى ما را چند مرتبه مى‏خنداند، و فى الفور باران فرستد. 381 و حضرت خلیل (ع) را به منجنیق گذارند و جمیع ما سوى اللّه به ناله درآیند و مثل جبرئیل به وساطت آید که هل لک الىّ من حاجة؟ قبول نکند و بفرماید (امّا الیک فلا و امّا الى ربّ العالمین فنعم). 382 آیا در حق من و تو نیز این توکل جایز است؟ با آنکه همین خلیل در وقت دیگر توریه نماید و انّى سقیم 383 فرماید و تبر به گردن بت بزرگ گذارد بَلْ فَعَلَهُ کَبِیرُهُمْ هذا 384 تا آخر گوید و گاهى حضرت مریم را روزى از خان غیب روانه نماید که حضرت زکریا (ع) از روى تعجب فرماید انّى لک هذا؟ جواب دهد هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ‏ 385 و گاهى با حالت وضع حمل به وى امر نماید وَ هُزِّی إِلَیْکِ بِجِذْعِ النَّخْلَةِ تُساقِطْ عَلَیْکِ رُطَباً جَنِیًّا. 386 تو نیز گاهى چنان شوى که گوئى اظهار حال نمودن و روزى از دست‏خلق خواستن شرک است، پس در ببندى و به وسعت تمام روزى خورى؛ و گاهى طور دیگر شوى و گوئى أبى اللّه ان یجرى الامور الّا باسبابها، 387 پس در باز کنى و به هر طرف روان شوى و جز این نتوانى نمود و اگر هم به تکلّف نمائى روزى نبینى؛ و گاهى مریض شوى و همان توکّل تو دواى تو شود و گاهى به دواى دیگر خدا تو را محتاج کند. اینها اموراتى است که دخلى به ظاهر شرع ندارد. گفت: این کار، کار عشق است دخلى به دین ندارد. و للنّاس فیما یعشقون مذاهب. 388 و از براى مقام حدّى و معیارى نیز نتوان قرار داد و حدّ او با دل است و اختلاف آیات و اخبار نیز به اختلاف دل وارد شده. گاهى خاتم (ص) به اعرابى فرماید اعقلها و توکّل: 389 شتر ببند و توکل کن؛ و گاهى صادق (ع) فرماید و تکتسب ما لا بدّ منه: 390 به قدر معیشت کسب کن، و گاهى فرماید اذا فتحت بابک و بسطت بساطک فقد قضیت ما علیک: 391 همین که در باز کنى و فرش پهن کنى تکلیف خود را در تحصیل روزى بجا آورده‏اى. و نعم ما قیل.

    [درجات توکل‏]

آنکه خاتم (ص) فرمود غنیتر، کسى است که وثوقش به آنچه در خزینه خدا است بیشتر باشد از آنچه در دست اوست، 392 این مقام کسى است که توکل او به خدا به قدر توکل طفل باشد به پدرش که کیسه پدر را بهتر از دست خود داند که به تجربه دیده آنچه در دست داشته بسیار گم کرده و یا دیگرى گم کرده و یا دیگرى گرفته، و کیسه پدر محفوظ مانده. و بالاتر از این کسى است که مقام او مقام طفل چند روزه دست و پا بسته باشد که خود را مصداق (لا یملک لکم ضرّا و لا نفعا) چون میّت بین یدى الغسّال بیند و جز گریه و زارى در مملکت وجود خود چیزى گمان نبرد و غیر از مادر احدى را نیز نشناسد. و به الهام الهى نیز داند که هرگز مادر از او غفلت نکند و هر وقت به درگاه مادر بنالد به فریادش رسد، پس هر درد که او را رسد گریه سر کند و ناله بلند نماید. اى مهربانتر از مادر، چه شود ما را به مقام این طفل رسانى و از آلایش هر دو عالم برهانى.

خلاصه توکّل را درجات بسیار است و اوّل درجه توحید و توکل این است که‏لا اقل ما سوى را با خدا، بلا تشبیه، بى‏اثرتر و مطیعتر داند از بدن نسبت به روح که بى‏اذن و التفات تو نه چشم را دیدنى و نه گوش را شنیدنى و نه زبان را یاراى تکلمى و نه دست را حرکتى و هکذا، با آنکه ما للتّراب و ربّ الارباب، چه نسبت خاک را با عالم پاک، روح و بدن هر دو مخلوق قادر بى‏چونند و نسبت خالقیت و مخلوقیت در میان نیست.

و دانستن اینها ثمرش از براى ما ملتفت شدن به کمى از جهات نقص و قصور خودمان است و از جهل مرکب خلاص شدن است و زیاد شدن اعتقاد و محبت و بندگى است نسبت به بزرگان دین و اهل البیت طیّبین، و الّا ما کجا و این مقامات کجا؟ عنقا شکار کس نشود دام بازگیر.

     به نام خدا

 [جمع بین توکّل با ملاحظه واسطه‏]

چون دانستى که وسایط را خدا قرار داده و فیض را به هر کس، از این راه فرستاده و زمام همه را به دست خود گرفته، همه ما سوى نسبت به خدا بلا تشبیه چون دست و چشم توست نسبت به تو که بى‏فرمان تو نه آن را حرکتى و نه این را بصارتى، و آنى از ایشان غافل نیستى اگر چه ایشان از تو غافلند. پس بر توست که هر واسطه را نیز به اندازه او شکر نمائى و ثناى او بجاى آورى و چنانچه شکر خدا جبلّى و فطرى است، و پیش گفتیم، همچنین شکر وسائط. کسى که درست تیر به نشانه زند گوید اى دست‏مریزاد و چون در شب تار چیزى بیند گویند اى آفرین بر این چشم، با آنکه تو زده‏اى و تو دیده‏اى.

خاتم (ص) فرمود من لم یشکر النّاس لم یشکر اللّه: 393 هر که شکر نکند احسان مردم را، شکر نکرده است خدا را. و فرمود من اتى الیه معروف فلیکاف به و ان عجز فلیثن فان لم یفعل فقد کفر النّعمة: 394 هر که به او احسانى کنند، پس تلافى نماید و اگر نتواند، مدح و ثناى او گوید، اگر این را هم نکند کفران نعمت کرده. یعنى بنده شاکر البته شکر خدا و شکر واسطه، هر دو را خواهد نمود و چون شکر واسطه نکرد، کاشف است که شکر خدا نیز نکند. معنى دیگر، شکر و تعظیم وسائط، عین شکر و تعظیم ذى الواسطه است و ثناى منسوب عین ثناى منسوب الیه است و تحقیر این عین تحقیر اوست. هر که اطاعت و تعظیم فرستاده سلطان و واسطه امیر جهان نماید عین اطاعت و تعظیم سلطان است و اگر ترک کند، سلطان از او بازخواست نماید که چرا فرستاده مرا احترام نداشتى. عاشق آن‏است که جان در ره پیغام دهد. و اگر ثناى غلام تو ثناى تو نیست چرا لذّت برى و اگر گناه او گناه تو نیست اگر کسى را کشد تو چرا خجالت کشى و اگر او را اذیت کنند چرا گوئى مرا اذیت کردند؟ خدا در سوره احزاب فرمود إِنَّ الَّذِینَ یُؤْذُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ‏ 395 و در فتح فرمود لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ. 396 معصوم (ع) فرمود مراد گناه امت است. 397

یعنى همه ما سوى امت و منسوب وى‏اند، پس گناه هر کس به منزله گناه اوست و منشأ خجالت و عذر خواهى اوست، چنانچه گناه غلام تو نسبت به تو چنین است. پس العیاذ باللّه گمان نکنى که امثال این آیات و این احادیث بى‏ربط است و خارج از طریقه محاورات و رسوم عقلاست با آنکه ترک شکر سبب انقطاع فیض است. قال الصّادق (ع) لعن اللّه قاطعى سبیل المعروف. قیل و ما قاطعوا سبیل المعروف؟ قال الرّجل یصنع الیه المعروف فیکفّره و یمنع صاحبه من ان یصنع ذلک الى غیره: 398 صادق (ع) فرمود خدا لعنت کند کسانى را که راه خیر و احسان مردم را مى‏بندند. عرض کردند ایشان کیانند. فرمود او مردى است که کسى به او احسان مى‏کند او کفران نعمت مى‏کند و وامى‏دارد صاحب خیر را که دیگر به کسى احسان نکند.

فان قلت سبب چیست که شکر منشأ ازدیاد نعمت است و کفران باعث انقطاع، قلت اوّل بدان شک نیست که مطلب نظرى تا منجر به بدیهى نشود چیزى معلوم نشود و جز لزوم دور و تسلسل که باطل است چیزى به دست نیاید و لذا خدا به حکمت بالغه علوم بدیهیه به هر کسى عطا کرده که فروزآور هر مجهول به آنها شود و آنها محکماتند، و نظریات، متشابهات که باید رد به محکمات شود.

حال گوئیم برهان قاطع دو بیش نیست، یکى اجمالى تقلیدى، و او قول کسى است که معصوم باشد، و کتاب و سنت و اجماع و تواتر و ضروریات شرع همه از همین جهت حجّتند که قول کسانى هستند که از احتمال کذب و خطا محفوظند. دوم تفصیلى اجتهادى، و او رساندن مطلب است به بدیهیات، چون اجتماع نقیضین و کذا ضدّین محال است و کل اعظم از جزء است و نقض غرض قبیح است و هکذا. و در دلیل اجمالى همه خلق یکسانند و تفاوت عالم از جاهل در جهت دوم است. و لکن غالب خلق از فهم مطالب به برهان عقل عاجزند و این است یک سرّ بعثت انبیاء و یک سرّ لزوم عصمت ایشان. و ما بحمد اللّه جمیع این مطالب که نوشتیم، او را منتهى ساخته‏ایم به چیزى که مسلّمى نسوان و صبیان است، بلکه بسیارى از آنها مسلّمى فطرت حیوانات است. وعقلى که حجت است این امور مسلمه بى‏شک و شبهه است. و تفصیل این مطلب را در اصول دین نوشته‏ایم رجوع کن.

پس باید جمیع براهین منتهى شود به قاعده محال و ما یلزم من وجوده العدم، یعنى از فرض وجودش لازم آید عدمش، و تا به این منتهى نشود جاى سؤال باقى است. و چون دقت کنى هر برهان قطعى را چنین بینى اگر چه در اول بعضى محتاج به تأمل است.

زیرا که سخن یا در ممکن بالذات است و ممتنع بالعرض، چون احکام شرع و ما نحن فیه که علم اخلاق است و برهان او منتهى شود به اینکه قبیح است پس فعل او نقض غرض است زیرا که غرض تکمیل است و فعل قبیح منشأ نقص است و حال آنکه هر فاعل فعل را به قصد تکمیل به عمل آورد و نقض غرض عبارت دیگر یلزم من وجوده العدم است، یا به اینکه حسن است یعنى ترک او نقض غرض است، و یا در ممتنع بالذات است و او معلوم است که یلزم من وجوده العدم. و این تقسیم از براى تشریح است و الّا ظاهر است که ما بالعرض نیز ناچار باید منتهى به ما بالذات شود دفعا للدور و التسلسل. و مآل دور و تسلسل نیز به همان قاعده است. فافهم و در این قاعده بسیار مشق کن تا تو را ملکه شود که از بهترین قواعد است.

حال گوئیم احسان از براى تربیت محسن الیه است و یا به جهت تکمیل و تربیت خود محسن است اگر ناقص باشد. و چون احسان منشأ غفلت و غرور و سرکشى شود، نقض غرض لازم آید، پس قطع احسان لازم است و گوشمالش واجب است. و اگر شکر و اطاعت و بندگى او بیشتر شود و در جاى خود صرف کند و کامل شود و تربیت یابد، باید احسان را زیاد نمود که کاملتر شود. و اگر خواهى که خود کامل شوى و باز در مقابل او احسان نمائى و او را ضایع سازى هم خلاف حکمت و نقض غرض نموده مگر در وقتى که مستدرج باشد و از لیاقت و تربیت گذشته و افتاده باشد، إِنْ تَحْمِلْ عَلَیْهِ یَلْهَثْ أَوْ تَتْرُکْهُ یَلْهَثْ‏، 399 که در این صورت خلاف حکمت نباشد و تو آنچه شأن توست به عمل آورى، چنانچه فرمود سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَیْثُ لا یَعْلَمُونَ‏ 400 و فرمود إِنَّما نُمْلِی لَهُمْ لِیَزْدادُوا إِثْماً، 401 فافهم. و پیش وجه دیگر هم گفتیم و لکن آنچه اینجا گفتیم بهتر و ظاهرتر است و هو العالم.

  به نام خدا

 [سرّ کلمه ان شاء اللّه‏]

دانستى که جمیع حوادث بالأخره مستند به خداست و وسایط را نیز مدخلیّت و اثرى است نه بالاستقلال بلکه به اذن و مشیت او. لهذا اگر گوئى که فلان یا من چنین مى‏کنم باید بگوئى ان شاء اللّه و خود فرمود وَ لا تَقُولَنَّ لِشَیْ‏ءٍ إِنِّی فاعِلٌ ذلِکَ غَداً إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ. 402 حضرت کلیم فرمود سَتَجِدُنِی إِنْ شاءَ اللَّهُ صابِراً 403 (کهف) و حضرت ذبیح به حضرت خلیل عرض کرد سَتَجِدُنِی إِنْ شاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّابِرِینَ‏ 404 (صافات). و هکذا. پس چون گوئى اگر فلان نبود من هلاک مى‏شدم، موهم استقلال و شرک است، لهذا مذموم است. صادق (ع) در تفسیر قول خدا وَ ما یُؤْمِنُ أَکْثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلَّا وَ هُمْ مُشْرِکُونَ‏ که در سوره یوسف (ع) است فرمود هو قول الرّجل لو لا فلان لهلکت و لو لا فلان لما اصبت کذا و کذا و لو لا فلان لضاع عیالى. الا ترى انّه جعل للّه شریکا فى ملکه یرزقه و یدفع عنه. قیل فیقول لو لا انّ اللّه منّ علىّ بفلان لهلکت. قال: نعم لا بأس بهذا و نحوه. 405 بلى اگر شخص اصل مطلب را درست فهمیده این کلمات بگوید رواست. و آیات و اخبار بسیار دارد که افعال به غیر خدا نسبت داده شده: در مائده‏ وَ مَنْ أَحْیاها فَکَأَنَّما أَحْیَا النَّاسَ جَمِیعاً 406 فرمود و در انعام‏ وَ هُوَ الَّذِی یَتَوَفَّاکُمْ‏ 407 و در سوره سجده‏ قُلْ یَتَوَفَّاکُمْ مَلَکُ الْمَوْتِ‏ 408 و در نساء إِنَّ الَّذِینَ تَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ 409 فرمود. و آنچه گفتیم ربط تمامى دارد به مسأله جبر و تفویض، و از همین فى الجمله تصور امر بین الامرین را توانى نمود. حاکم هر چه کند به قوت سلطان کند با آنکه مدح و ذمّ او راست. زیاده از این سکوت بهتر است.

به نام خدا

ذکر موت و عبرت و اعتبار.

(آل عمران و انبیاء و عنکبوت): کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ. 433 (نساء): أَیْنَما تَکُونُوا یُدْرِکْکُمُ الْمَوْتُ وَ لَوْ کُنْتُمْ فِی بُرُوجٍ مُشَیَّدَةٍ. 434 (اعراف): أَ وَ لَمْ یَنْظُرُوا فِی مَلَکُوتِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما خَلَقَ اللَّهُ مِنْ شَیْ‏ءٍ وَ أَنْ عَسى‏ أَنْ یَکُونَ قَدِ اقْتَرَبَ أَجَلُهُمْ فَبِأَیِّ حَدِیثٍ بَعْدَهُ یُؤْمِنُونَ. 435 (زمر): إِنَّکَ مَیِّتٌ وَ إِنَّهُمْ مَیِّتُونَ. 436 (جمعه): إِنَّ الْمَوْتَ الَّذِی تَفِرُّونَ مِنْهُ فَإِنَّهُ مُلاقِیکُمْ. 437

قال الخاتم (ص): اکثروا ذکر هادم اللّذّات. قیل ما هو یا رسول اللّه. قال (ص) الموت فما ذکره عبد على الحقیقة فى سعة الّا ضاقت علیه الدّنیا و لا فى شدّة الّا اتّسعت‏علیه. 438 و قال الموت الموت و لا بدّ من الموت. 439 و قیل للباقر (ع): حدّثنى ما انتفع به. قال اکثر ذکر الموت فانّه لم یکثر ذکره انسان الّا زهد فى الدّنیا. 440 و قال (ع): عجبا لقوم حبس اوّلهم عن آخرهم ثمّ نودى فیهم بالرّحیل و هم یلعبون. 441 و قال: ما خلق اللّه یقینا لا شکّ فیه اشبه بشکّ لا یقین فیه من الموت. 442 و قال (ع): ذکر الموت یمیت الشّهوات فى النّفس و یقلع منابت الغفلة و یقوى القلب بمواعد اللّه و یرقّ الطّبع و یکسر اعلام الهوى و یطفئ نار الحرص و یحقّر الدّنیا. 443

رسول خدا (ص) فرمود بسیار به خاطر آورید آن را که شکننده لذّات است. گفتند آن کدام است. فرمود مرگ. کسى آن را درست به خاطر نیاورد در وقت عیش و وسعت، مگر آنکه دنیا بر او تنگ شد و نه در وقت تنگى و شدت، مگر آنکه دنیا بر او وسیع شد. فرمود مرگ مرگ و نیست چاره از مرگ. شخصى به خدمت باقر (ع) عرض کرد مرا حدیثى بگو که منتفع شوم. فرمود بسیار به خاطر آور مرگ را، زیرا که کسى او را بسیار به خاطر نیاورد مگر آنکه زاهد شد. صادق (ع) فرمود عجب از قومى که اول ایشان را به جهت رسیدن آخر ایشان حبس کرده‏اند و میان ایشان ندا بلند است که کوچ کنید، باز ایشان غافلند. و فرمود نیست یقینى که در او شک نباشد و مع ذلک شبیه به شک باشد مثل مرگ که با این یقینى بودنش مردم در فکر او نیستند. فرمود یاد مرگ مى‏میراند شهوتها را و مى‏کند ریشه‏هاى غفلت را و قوت مى‏دهد دل را به وعده‏هاى خدا و به رقت مى‏آورد طبیعت را و مى‏شکند علمهاى هوا و هوس را و خاموش مى‏کند آتش حرص را و حقیر مى‏نماید دنیا را.

بدان اى عزیز که مضمون این اخبار محسوس و مجرب هر پیر و جوان و اطفال و نسوان است، و هر وقت که متذکر حالت جان کندن شوى منقلب گردى و هر لحظه که صداى شیون شنوى و یا جنازه بینى از حرکت بازمانى و چون نظر به قصص انبیاء و حکایت سلاطین و سرکشان گذشته نمائى مانند یخ آب شوى. چه شدند پیشوایان دین اله و کجا رفتند مقربان بارگاه؟ آن جان عالم و عالمیان که قرآن مجید از لب و زبان او جارى شد به کجا رفت و آن امیرى که فضائل او فضاى دو جهان را پر کرده رخت به کجا کشید و آن اهل بیتى که آل اللّه‏اند و زمین و زمان و اهل هر آسمان خوشه چین خرمن ایشانند به کجا شتافتند و صد و بیست و چهار هزار پیغمبر على نبیّنا و آله و علیهم السلام به کدام اقلیم وطن گرفتند و اینهمه فوج فوج علماء شیرین زبان و شعراء درفشان که جهان را پر از کتاب و دیوان نموده‏اند چه شد که همه خاموش شدند و اینهمه عاشق ومعشوق که داستان ایشان دست به دست مى‏رود چرا از سوز و گداز و از کرشمه و ناز افتادند و چرا هر یک عوض همدیگر خاک را در آغوش کشیدند تا آنکه خود نیز خاک شدند و اینهمه آثار باج و خراج و این عمارات و تخت و تاج که از سلاطین بازمانده چرا رها کردند و به آن جلالها در باش و دور باش که مى‏خرامیدند چرا تنها راه فنا گرفتند؟

فرعون أ لیس لى ملک مصر 444 چه شد؟ قارون انّما اوتیته على علم عندی 445 کجا رفت؟

مخترعان صنایع و نقّاشان بدایع چرا پیدا نیستند و شجاعان نامدار و شیرافکنان روزگار چرا هویدا نیستند؟ دوستان ما چه شدند و خویشان ما کجا رفتند و دشمنان ما چرا دست از عداوت کشیدند و همسران ما چرا به زیر خاک آرمیدند؟

اللّهمّ جبّت الىّ لقائک و احبب لقائى و اجعل لى فى لقائک الرّاحة بحقّ حبیبک محمّد و آله صلواتک علیهم اجمعین و الحمد للّه.

به نام خدا

سیری در سخنان رسول اکرم

چند تا از سخنان این شخصیت بزرگوار را برای شما نقل می‏کنم که خود
سخنان پیغمبر معجزه است ( قرآن که سخن خداست به جای خود ) مخصوصا با
توجه به سوابقی که عرض کردم . کودکی که سرنوشت ، او را یتیم قرارداد در
وقتی که در رحم مادر بود ، و لتیم قرارداد در سن پنج سالگی ، دوران‏
شیرخوارگیش در بادیه گذشته است و در مکه سرزمین امیت و بیسوادی بزرگ‏
شده و زیر دست هیچ معلم و مربی‏ای کار نکرده است ، مسافرتهایش محدود
بوده به دو سفر کوچک ، آن هم سفر بازرگانی به خارج جزیرش العرب ، و با
هیچ فیلسوفی ، حکیمی ، دانشمندی برخورد نداشته است ، معذلک قرآن به‏
زبان او جاری می‏شود و بر قلب مقدس او نازل می‏گردد ، و بعد هم سخنانی‏
خود او می‏گوید ، و این سخنان آنچنان حکیمانه است که با سخنان تمام حکمای‏
عالم نه تنها برابری می‏کند بلکه بر آنها برتری دارد . حالا اینکه ما
مسلمانها اینقدرها عرضه این کارها را نداریم که سخنان او را جمع بکنیم و

درست پخش و تشریح بکنیم ، مسئله دیگری است .
کلمات پیغمبر را در جاهای مختلف نقل کرده‏اند . من مخصوصا از قدیم‏ترین‏
منابع ، قسمتی را نقل می‏کنم . از قدیمترین منابعی که در دست است یالااقل‏
من در دست داشته‏ام کتاب " البیان و التبیین " جاحظ است . جاحظ در
نیمه دوم قرن سوم می‏زیسته است ، یعنی این سخنان تقریبا در نیمه اول قرن‏
سوم نوشته شده است . این کتاب حتی از نظر فرنگیها و مستشرقین جزء
کتابهای بسیار معتبر است . اینها سخنانی نیست که بگوئید بعدها نقل‏
کرده‏اند ، نه ، در قرن سوم به صورت یک کتاب در آمده است که البته قبل‏
از قرن سوم هم بوده است ، چون جاحظ اینها را با سند نقل می‏کند . مثلا شما
ببینید در زمینه مسؤلیتهای اجتماعی ، این شخصیت بزرگ چگونه سخن می‏گوید
؟ می‏فرماید : مردمی سوار کشتی شدند و دریایی پهناور را طی می‏کردند . یک‏
نفر را دیدند که دارد جای خودش را نقر می‏کند یعنی سوراخ می‏کند . یک نفر
از اینها نرفت دست او را بگیرد . چون دستش را نگرفتند آب وارد کشتی‏
شد و همه آنها غرق شدند ، و اینچنین است فساد .
توضیح اینکه : یک نفر در جامعه مشغول فساد می‏شود ، مرتکب منکرات‏
می‏شود . یکی نگاه می‏کند می‏گوید به من چه ، دیگری می‏گوید من و او را که در
یک قبر دفن نمی کنند . فکر نمی‏کند که مثل جامعه ، مثل کشتی است . اگر
در یک کشتی آب وارد بشود ، ولو از جایگاه یک فرد وارد بشود ، تنها آن‏
فرد را غرق نمی‏کند بلکه همه مسافرین را یکجا غرق می‏کند .
آیا درباره مساوات افراد بنی آدم ، سخنی از این بالاتر می‏توان گفت‏
« الناس سواء کاسنان المشط » (1) ( حالا من نمی‏دانم شانه‏ای را هم درآورد
یا نه ؟ ) شانه را نگاه کنید ، دندانه‏های آن را ببینید . ببینید آیا یکی‏
از دندانه‏های آن از دندانه دیگر بلندتر هست ؟ نه . انسانها مانند
دندانه‏های شانه برابر یکدیگرند . ببینید در آن محیط و در آن زمان ،
انسانی اینچنین درباره مساوات انسانها سخن می‏گوید که بعد از هزار و
چهارصد سال هنوز کسی به این خوبی سخن نگفته است !
در حجة الوداع فریاد می‏زند :
« ایها الناس ! ان ربکم واحد و ان اباکم واحد کلکم لادم وآدم من تراب‏
، لا فضل لعربی علی عجمی الا بالتقوی » ( 2 ) .
ایها الناس ! پروردگار همه مردم یکی است ، پدر همه مردم یکی است ،
همه‏تان فرزند آدم هستید ، آدم هم از خاک آفریده شده است . جایی باقی‏
نمی‏ماند که کسی به نژاد خودش ، به نسب خودش ، به قومیت خودش و به‏
اینجور حرفها افتخار بکند . همه از خاک هستیم ، خاک که افتخار ندارد .
پس افتخار ، به فضیلتهای روحی و معنوی است ، به تقواست . ملاک فضیلت‏
فقط تقوا است و غیر از این چیز دیگری نیست .
این حدیث را که از رسول اکرم است ، از کافی نقل می‏کنم :
« ثلاث لا یغل علیهن قلب امرء مسلم : اخلاص العمل لله و النصیحة لائمة
المسلمین ، و اللزوم لجماعتهم » ( 1 )
سه چیز است که هرگز دل مؤمن نسبت به آنها جز اخلاص ، چیز دیگری‏
نمی‏ورزد ، یعنی در آن سه چیز محال است خیانت بکند . یکی اخلاص عمل برای‏
خدا . یک مؤمن در عملش ریا نمی‏ورزد . دیگر ، خیرخواهی برای پیشوایان‏
واقعی مسلمین ، یعنی خیرخواهی در جهت خیر مسلمین ، ارشاد و هدایت‏
پیشوایان در جهت خیر مسلمین . سوم مسئله وحدت و اتفاق مسلمین ، یعنی‏
نفاق نورزیدن ، شق عصای مسلمین نکردن ، جماعت مسلمین را متفرق نکردن .
این جمله‏ها را مکرر شنیده‏اید :
« کلکم راع و کلکم مسؤول عن رعیته » ( 2 ) .
« المسلم من سلم المسلمون من لسانه و یده ( 3 ) » .
« لن تقدس امة حتی یؤخذ للضعیف فیها حقه من القوی غیر متعتع » (4) .
هیچ ملتی به مقام قداست نمی‏رسد مگر آنگاه که افراد ضعیفش بتوانند
حقوقشان را از اقویا مطالبه کنند بدون لکنت زبان .
ببینید سیرت چیست و چه می‏کند ؟ ! اصحابش نقل کرده‏اند که در دوره‏
رسالت ، در سفری خدمتشان بودیم ، در منزلی پائین آمده

خود انجام دادن و از احدی تقاضا نکردن . ببینید این تربیتها چقدر عالی‏
است ! این « بعثت لاتمم مکارم الاخلاق » معنیش چیست ؟ باز اصحابش نقل‏
کرده‏اند ( 1 ) که در یکی از مسافرتها در منزلی فرود آمدیم . همه متفرق‏
شدند برای اینکه تجدید وضویی بکنند و آماده نماز بشوند . دیدیم که پیغمبر
اکرم بعد از آنکه از مرکب پائین آمد ، طرفی را گرفت و رفت . مقداریکه‏
دور شد ، ناگهان برگشت . اصحاب با خود فکر می‏کنند که پیغمبر برای چه‏
بازگشت ؟ آیا از تصمیم اینکه امروز اینجا بمانیم منصرف شده است ؟ همه‏
منتظرند ببینند آیا فرمان می‏دهد که حرکت کنید برویم ؟ ولی می‏بینید
پیامبر چیزی نمی‏گوید . تا می‏آید می‏رسد به مرکبش . بعد از آن خورجین یا
توبره روی آن ، زانو بند شتر را در می‏آورد ، زانوی شترش را می‏بندد و باز
دو مرتبه راه می‏افتد به همان طرف . اصحاب با تعجب گفتند : پیامبر برای‏
چنین کاری آمد ؟ ! این که کار کوچکی بود ! اگر از آنجا صدا می‏زد : آری‏
فلان کس ! برو زانوی شتر مرا ببند ، همه با سر می‏دویدند . گفتند یا رسول‏
الله ! می‏خواستید به ما امر بفرمائید ، به هر کدام ما امر می‏فرمودید ، با
کمال افتخار این کار را انجام می‏داد . ببینید سخن ، در چه موقع و در چه‏
محل و چقدر عالی است ! فرمود : « لا یستعن احدکم من غیره و لو بقضمة من‏
سواک » تا می‏توانید در کارها از دیگران کمک نگیرید ولو برای خواستن یک‏
مسواک . آن کاری را که خودت می‏توانی انجام بدهی ، خودت انجام بده .
نمی‏گوید کمک نگیر و از دیگران استمداد نکن ولو در کاری که نمی‏توانی‏
انجام بدهی ، خودت انجام بده . نمی‏گوید کمک نگیر و از دیگران استمداد
نکن ولو در کاری که نمی‏توانی انجام بدهی . نه ، آنجا جای استمداد .