فرق آزادى عقیده و آزادى تفکر

فرق است میان آزادى عقیده و آزادى تفکر. تفکر یعنى همان استعداد انسانى بشر که مى‏تواند در مسائل، علمى و منطقى بیندیشد. این استعداد حتما باید آزاد باشد.

پیشرفت و تکامل بشر در گرو این آزادى است. اما عقیده. مى‏دانیم هر عقیده‏اى ناشى از تفکر نیست. بسیارى از عقاید بشر ناشى از یک سلسله عادتها، تقلیدها وتعصبهاست نه این که چون فکر کرده این عقیده را گرفته است بلکه چون عادت کرده، به این عقیده چسبیده است. این عقیده نوعى انعقاد است یعنى فکر و اندیشه‏اش به جاى این که باز باشد بسته و منعقد شده و بر عکس، آن قوه مقدس تفکر به دلیل این انعقاد و بستگى در درونش اسیر شده. آن آدمى که یک سنگ یا چوب و ساخته دست خودش را مى‏پرستد، آیا نشسته علمى و منطقى فکر کرده و علم و منطق او وى را رسانده به این که این بت را بپرستد؟ تفکر آزاد است، حالا که تفکر آزاد است پس این آقاى بت‏پرست باید آزاد باشد براى این که بت را بپرستد؛ یا نه، عقل و فکر این شخص اسیر است، باید کارى کنیم که عقل و فکر او را از اسارت این عقیده آزاد کنیم، کارى را بکنیم که ابراهیم خلیل اللَّه و بت‏شکن کرد.

مردمى طبق عادت بت‏پرست بودند. در یک روز عید که همه مردم از شهر خارج مى‏شدند او از شهر خارج نشد. بتخانه هم خالى بود. تبر را برداشت و رفت تمام این بتها را خرد کرد الّا بت بزرگ و تبر را به گردن بت بزرگ انداخت تا اگر کسى به آنجا برود با خودش فکر کند که این خداها با یکدیگر جنگیده‏اند و این بت بزرگ چون از همه نیرومندتر بوده باقى دیگر را خرد و خمیر کرده و تنها خودش مانده است. این فکر براى مردم پیدا شود، بعد طبعا به حکم فطرت مى‏گویند اینها که نمى‏توانند از جایشان بجنبند. همین [امر] فکر اینها را عوض مى‏کند. این کار را کرد. وقتى که مردم برگشتند و وضع را آنچنان دیدند داد و فریاد کردند که چه کسى این کار را کرده است؟ یادشان افتاد که جوانى در این شهر است که مخالف با این کارهاست، نکند کار او باشد؟ رفتند سراغ ابراهیم. ابراهیم در پاسخ به آنها گفت چرا شما به من مى‏گویید؟ مجرم آن کسى است که زنده مانده و تبر به گردن اوست (بَلْ فَعَلَهُ کَبیرُهُمْ‏ «1»). اینها گفتند از او که این کار ساخته نیست. گفت چطور کار زد و خورد از او ساخته نیست ولى [روا کردن‏] حاجتهایى که انسانها در آن حاجتها درمانده‏اند ساخته است که مثلا زنى نازاست او را زاینده کند؟ قرآن مى‏گوید: فَرَجَعوا الى‏ انْفُسِهِمْ‏ «2» این سبب شد که به خود باز گردند.

امروزیها در فلسفه هگل و بعد از فلسفه هگل دیگران بالخصوص کارل‏مارکس اصطلاح «از خودبیگانگى» آورده‏اند، مى‏گویند انسان از خود بیگانه مى‏شود و باید کارى کرد که انسان به خود واقعى‏اش برگردد. قرآن این تعبیر را قبل از همه اینها در موارد زیاد دارد، یکى همین جاست. فَرَجَعوا الى‏ انْفُسِهِمْ. تعبیر عجیبى است! اینها از خودشان جدا و دور شده بودند (خود واقعى انسان عقل و فکر و منطق انسان است)، قرآن مى‏گوید این سبب شد که دومرتبه به سوى خودشان باز گشتند و خودشان را دریافتند، گفتند که او راست مى‏گوید.

حال درباره این کار ابراهیم چه باید بگوییم؟ آیا ابراهیم کارى کرد برخلاف آزادى عقیده؟ یا کارى کرد در خدمت آزادى عقیده؟ کارى کرد در خدمت آزادى عقیده به معنى واقعى، یعنى آزادى اندیشه. یعنى ابراهیم با این عمل، از خودبیگانگى آنها را از آنان گرفت، آنها را به خود بازگرداند و آزادى آنان را به آنها بازگرداند.

ابراهیم علیه السلام مى‏توانست مطابق همین فلسفه‏اى که اغلب فرنگیها مى‏گویند که «انسان هر عقیده‏اى را اتخاذ کند آن عقیده محترم است» بگوید چون این بتها مورد احترام میلیونها انسان هستند پس من هم به آنها احترام مى‏گزارم. از نظر اسلام این کار اغراء به جهل است نه خدمت به آزادى    .

    ‏______________________________
(1). انبیاء/ 63.

(2). انبیاء/ 64.

شکایت از روزگار

مفضل بن قیس سخت در فشار زندگى واقع شده بود. فقر و تنگدستى، قرض و مخارج زندگى او را آزار مى‏داد. یک روز در محضر امام صادق لب به شکایت گشود و بیچارگیهاى خود را مو به مو تشریح کرد: «فلان مبلغ قرض دارم، نمى‏دانم چه جور ادا کنم. فلان مبلغ خرج دارم و راه درآمدى ندارم. بیچاره شدم، متحیرم، گیج شده‏ام. به هر در بازى مى‏روم به رویم بسته مى‏شود ...» در آخر از امام تقاضا کرد درباره‏اش دعایى بفرماید و از خداوند متعال بخواهد گره از کار فروبسته او بگشاید.

امام صادق به کنیزکى که آنجا بود فرمود: «برو آن کیسه اشرفى که منصور براى ما فرستاده بیاور.» کنیزک رفت و فوراً کیسه اشرفى را حاضر کرد. آنگاه به مفضل بن قیس فرمود: «در این کیسه چهارصد دینار است و کمکى است براى زندگى تو.».

- مقصودم از آنچه در حضور شما گفتم این نبود، مقصودم فقط خواهش دعا بود.».

- «بسیار خوب، دعا هم مى‏کنم. اما این نکته را به تو بگویم، هرگز سختیها و بیچارگیهاى خود را براى مردم تشریح نکن، اولین اثرش این است که وانمود مى‏شود تو در میدان زندگى زمین خورده‏اى و از روزگار شکست یافته‏اى. در نظرها کوچک‏مى‏شوى، شخصیت و احترامت از میان مى‏رود.»

پول با برکت‏

على بن ابى طالب از طرف پیغمبر اکرم مأمور شد به بازار برود و پیراهنى براى پیغمبر بخرد. رفت و پیراهنى به دوازده درهم خرید و آورد. رسول اکرم پرسید:

«این را به چه مبلغ خریدى؟».

- به دوازده درهم.

- این را چندان دوست ندارم، پیراهنى ارزانتر از این مى‏خواهم، آیا فروشنده حاضر است پس بگیرد؟.

- نمى‏دانم یا رسول اللَّه.

- برو ببین حاضر مى‏شود پس بگیرد؟.

على پیراهن را با خود برداشت و به بازار برگشت. به فروشنده فرمود:

«پیغمبر خدا پیراهنى ارزانتر از این مى‏خواهد، آیا حاضرى پول ما را بدهى و این پیراهن را پس بگیرى؟».

فروشنده قبول کرد و على پول را گرفت و نزد پیغمبر آورد. آنگاه رسول اکرم و على با هم به طرف بازار راه افتادند. در بین راه چشم پیغمبر به کنیزکى افتاد که گریه مى‏کرد. پیغمبر نزدیک رفت و از کنیزک پرسید:

«چرا گریه مى‏کنى؟»- اهل خانه به من چهار درهم دادند و مرا براى خرید به بازار فرستادند؛ نمى‏دانم چطور شد پولها گم شد. اکنون جرئت نمى‏کنم به خانه برگردم.

رسول اکرم چهار درهم از آن دوازده درهم را به کنیزک داد و فرمود: «هرچه مى‏خواستى بخرى بخر و به خانه برگرد.» و خودش به طرف بازار رفت و جامه‏اى به چهار درهم خرید و پوشید.

در مراجعت برهنه‏اى را دید، جامه را از تن کند و به او داد. دومرتبه به بازار رفت و جامه‏اى دیگر به چهار درهم خرید و پوشید و به طرف خانه راه افتاد.

در بین راه باز همان کنیزک را دید که حیران و نگران و اندوهناک نشسته است، فرمود:

«چرا به خانه نرفتى؟».

- یا رسول اللَّه خیلى دیر شده، مى‏ترسم مرا بزنند که چرا اینقدر دیر کردى.

- بیا با هم برویم، خانه‏تان را به من نشان بده، من وساطت مى‏کنم که مزاحم تو نشوند.

رسول اکرم به اتفاق کنیزک راه افتاد. همینکه به پشت در خانه رسیدند کنیزک گفت: «همین خانه است.» رسول اکرم از پشت در با آواز بلند گفت:

«اى اهل خانه سلام علیکم.».

جوابى شنیده نشد. بار دوم سلام کرد، جوابى نیامد. سومین بار سلام کرد، جواب دادند:

«السلام علیک یا رسول اللَّه و رحمة اللَّه و برکاته.».

- چرا اول جواب ندادید؟ آیا آواز مرا نمى‏شنیدید؟.

- چرا، همان اول شنیدیم و تشخیص دادیم که شمایید.

- پس علت تأخیر چه بود؟.

- یا رسول اللَّه! خوشمان مى‏آمد سلام شما را مکرر بشنویم، سلام شما براى خانه ما فیض و برکت و سلامت است.

- این کنیزک شما دیر کرده، من اینجا آمدم از شما خواهش کنم او را مؤاخذه نکنید.

- یا رسول اللَّه! به خاطر مقدم گرامى شما این کنیز از همین ساعت آزاد است.

پیامبر گفت: «خدا را شکر، چه دوازده درهم پربرکتى بود، دو برهنه را پوشانید ویک برده را آزاد کرد!»

امنحان هوش

تا آخر، هیچ یک از شاگردان نتوانست به سؤالى که معلم عالیقدر طرح کرده بود جواب درستى بدهد. هرکس جوابى داد و هیچ کدام مورد پسند واقع نشد. سؤالى که رسول اکرم در میان اصحاب خود طرح کرد این بود:

«در میان دستگیره‏هاى ایمان کدام یک از همه محکمتر است؟».

یکى از اصحاب: نماز.

رسول اکرم: نه.

دیگرى: زکات.

رسول اکرم: نه.

سومى: روزه.

رسول اکرم: نه.

چهارمى: حج و عمره.

رسول اکرم: نه.

پنجمى: جهاد.

رسول اکرم: نه.

عاقبت جوابى که مورد قبول واقع شود از میان جمع حاضر داده نشد، خودحضرت فرمود:

«تمام اینهایى که نام بردید کارهاى بزرگ و بافضیلتى است، ولى هیچ کدام از اینها آنکه من پرسیدم نیست. محکمترین دستگیره‏هاى ایمان دوست داشتن به خاطر خدا و دشمن داشتن به خاطر خداست.»

یک اندرز

مردى با اصرار بسیار از رسول اکرم یک جمله به عنوان اندرز خواست. رسول اکرم به او فرمود:

«اگر بگویم به کار مى‏بندى؟».

- بلى یا رسول اللَّه!.

- اگر بگویم به کار مى‏بندى؟.

- بلى یا رسول اللَّه!.

- اگر بگویم به کار مى‏بندى؟.

- بلى یا رسول اللَّه!.

رسول اکرم بعد از اینکه سه بار از او قول گرفت و او را متوجه اهمیت مطلبى که مى‏خواهد بگوید کرد، به او فرمود:

«هرگاه تصمیم به کارى گرفتى، اول در اثر و نتیجه و عاقبت آن کار فکر کن و بیندیش؛ اگر دیدى نتیجه و عاقبتش صحیح است آن را دنبال کن و اگر عاقبتش گمراهى و تباهى است از تصمیم خود صرف نظر کن.»

امام حسین(علیه السلام)فرمودند:چیزی برزبان نیاوریدکه ازارزش شمابکاهد.

امام حسین(علیه السلام)فرمودند:مردم بنده دنیاهستندودین لقلقه زبان آنان است.

امام حسین(علیه السلام)فرمودند:ماوبنی امیه درباره خداوندبایکدیگردشمنی ورزیدیم.

امام حسین(علیه السلام)فرمودند:بدرستی که مرگ رابه جزسعادت نمی بینم وزندگی باستمکاران راجزمحنت نمی دانم.

امام حسین(علیه السلام)فرمودند:شیعیان من!اگرآب گوارایی نوشیدیدمن رایادکنید.

امام حسین(علیه السلام)فرمودند:بهترین مال توآن است که باآن،آبرویت راحفظ کنی.

امام صادق(علیه السلام):ای جماعت شیعه!مایه آبرووزینت ماباشیدنه باعث بدنامی ما.