1- علاقه و دلسوزى به هدف‏

علاقه به هدف، عامل خودکارى است که مدیر یک مجتمع بزرگ و یا کوچک را بر سعى و تلاش، و تفوق بر مشکلات وادار مى‏سازد، و غبار خستگى را از چهره جان او پاک مى‏کند و اگر مدیر از درون، به کارى که براى آن گمارده شده است، احساس علاقه نکند، چنین مدیریتى فاجعه‏انگیز است .
قرآن به علاقه قابل تحسین پیامبر بر هدایت مردم تصریح مى‏نماید:
«فلعلک باخع نفسک على آثار هم ان لم یومنوا بهذا الحدیث اسفا» (کهف /6)
«شاید جان خود را به دنبال آنان آنگاه که به رسالت تو ایمان نیاورند از دست بدهى!»
این جمله حاکى از نهایت علاقه یک طبیب اجتماعى است که در راه مداواى بیمار خود تا آن حد مى‏کوشد که در پرتگاه هلاک و نابودى قرار مى‏گیرد و در آیه دیگر مى‏فرماید:
«ولا تحزن علیهم ولا تکن فى ضیق مما یمکرون» (نمل /70)
«برگستاخى کافران غم مخور، از مکرو حیله آنان بر خود فشار مده»
باز مى‏فرماید: «فلا تذهب نفسک علیهم حسرات ان الله علیم بما یصنعون» (فاطر /80)
«جان خود را بر اثر شدت تأسف بر آنها از دست مده، خداوند از آنچه که انجام مى‏دهند آگاه است».
«فلا یحزنک قولهم انا نعلم ما یسرون و ما یعلنون» (یس /76)
«سخنان آنان تو را غمگین مسازد، ما از کارهاى پنهانى و آشکار آنان آگاهیم».
آیات در این مورد که حاکى از علاقه عمیق و فزون از حد این رهبرى آسمانى به هدایت امت خود است بیش از اینها است و ما براى فشرده گویى به همین اندازه اکتفاء مى‏کنیم.

2- مظهر خلق عظیم

خشونت و تند خویى و فقدان روح انعطاف و گذشت، رهبر را با مشکلات زیاد و سرانجام با شکست روبرو مى‏سازد سرانجام مردم که هنوز مزه تربیت و انضباط را نچشیده‏اند، از دور او پراکنده شده و صحنه یارى را ترک مى‏کنند؛ امیر مؤمنان در یکى از سخنان کوتاه خود مى‏فرماید:
«آلة الریاسة سعة الصدور 2: ابزار رهبرى، گشادگى روح و روان است».
پیامبر به تصریح قرآن از نظر نرمش و انعطاف، آنجا که باید رهبر از خود گذشت و نرمش نشان دهد در حد اعلاى این شیوه اخلاقى بود، وحى الهى، یکى از علل پیروزى پیامبر را عطوفت و مهربانى او مى‏شمرد و مى‏فرماید:
«فبما رحمة من الله لنت لهم و لو کنت فظّاً غلیظ القلب لا نفضّوا من حولک فاعف عنهم و استغفر لهم و شاورهم فى الامر» (آل عمران /159)
«در پرتو رحمت الهى، در برابر تندى آنها، نرم شدى و اگر خشن و سنگدل بودى از اطراف تو پراکنده مى‏شدند، از آنان درگذر، و درباره آنان طلب آمرزش کن و در کارها مشورت بنما».
قرآن در یکى از سوره‏هاى مکى، راه نفوذ در مردم و قیام به وظایف رهبرى را چنین بیان مى‏کند:
«ولا تستوى الحسنه و لا السیئة ادفع بالتى هى احسن فاذا الذى بینک و بینه عداوة کانه ولىّ حمیم و ما یلقیها الا الذین صبروا و ما یلقیها الا ذو حظ عظیم»(فصلت /34-35).
«هرگز بدى و نیکى یکسان نیست بدى را با نیکى دفع کن تا دشمنان سرسخت، بسان دوستان گرم و صمیمى شوند. به این شیوه اخلاقى افرادى نائل مى‏شوند که داراى صبر و برد بارى بوده و بهره عظیمى (از ایمان و تقوا) داشته باشند.
علت تأثیر این شیوه اخلاقى از این جهت است که افراد بدکار در انتظار انتقام و کیفرند، آنگاه که بر خلاف انتظارشان، بدى را با خوبى پاسخ شنیدند وجدان ملامت گر (نفس لوامه) آنان بیدار شده و از درون آنان را به باد انتقاد و سرزنش مى‏گیرد، در این موقع است که جاى عدواتها و کینه‏هارا، کم کم مهر و محبت و صفا و خلوص مى‏گیرد.
طبیعى است رهبر موقع شناس از این شیوه اخلاقى در موردى استفاده مى‏کند که هنوز شخصیت انسانى آنان به کلى محو نشده و «نفس لوامه» آنان آسیب ندیده باشد و گرنه باید با آنان به صورت دیگر معامله کرد و به تعبیر رسول گرامى (ص) «من الناس من لا یقیمهم الا السیف 3: برخى از مردم به اندازه‏اى لجوج و بدسگال هستند که فقط زیر ضربات خرد کننده شمشیر، آدم مى‏شوند و دست از کردار زشت خود بر مى‏دارند».
قرآن شیوه رفتار پیامبر (ص) را با گروه کافر به نحو بس شایسته‏اى توصیف مى‏کند و آن را با لفظ «عظیم» که در قرآن موضوعات بس محدودى با آن توصیف شده است، توصیف مى‏کند و مى‏فرماید:
«و ان لک لاجراً غیر ممنون و انک لعلى خُلُق عظیم فستبصر و یبصرون بایّکم المفتون» (قلم /3-6)
«تو برخویى بزرگ هستى به زودى مى‏بینى و مى‏بینند که کدامیک، مجنون است».
مراتب عطوفت و مهربانى رسول گرامى (ص) در فتح مکه به روشنى تجلى نمود، آنگاه که بر مردم مکه که سالیان درازى او را اذیت کرده ونبردهاى خونینى بر ضد او به راه انداخته بودند، دست یافت - در چنین شرایطى - روبه‏آنان کرد و گفت: «ماذا تقولون؟ و ماذا تظنون: چه مى‏گوید و چه درباره من مى‏اندیشید؟» مردم اسیر و بهت زدن ناگهان به یاد جوانمردى وبزرگوارى و خلق عظیم و او افتادند و همگى گفتند: «لا نظنّ الا خیراً اخ کریم و ابن اخ کریم: جز نیکى درباره تو نمى‏اندیشیم، تو را برادر بزرگوار و فرزند برادر بزرگوار خود مى‏دانیم» در این لحظه موجى از رحمت سراسر مردم مکه را فرا گرفت رو به همگان کرد و فرمود: «لا تثریب علیکم الیوم یغفرالله لکم و هو ارحم الراحمین. امروز سرزنشى بر شما نیست، خدا همگان را مى‏بخشد او بخشاینده است» سپس افزود و با این که رسالت مرا تکذیب کردید و مرا از خانه‏ام بیرون ساختید ولى با این همه، من بند بردگى از گردن شما باز مى‏کنم و اعلام مى‏کنم که «اذهبوا و انتم الطلقاء: بروید! همه شما آزاد شده هستید» 4.
خوى زیبا و عطوفت انسان دوستى پیامبر پیوسته زبانزد جهانیان در طول قرون بوده و سرایندگان اسلامى که به مدح و ثناى او پرداخته‏اند، غالباً بر این شیوه اخلاقى او تکیه کرده‏اند؛ ابو عبدالله شرف الدین بوصیرى متوفاى 694 که از مشاهیر شعراء و ادباى قرن هفتم است، در مدح حضرت صاحب رسالت قصیده معروفى به نام «قصیده برده» 5 دارد و در آن بر این شیوه اخلاقى اشاره مى‏کند و مى‏گوید:
فاق النبیین فى خلق و فى خلق‏
ولم یدانوه فى علم ولا کرم
اکرم بخلق نبى وانه خلق‏
بالحسن مشتمل بالبشر متسم‏
«بر تمام پیامبران از نظر آفرینش و خوى برترى یافت و هیچ کدام در دانش و کرم به او نمى‏رسند چه زیبا آفرینشى و چه زیبا اخلاقى است که با زیبایى آمیخته و تبسمى بر لب دارد».
حقاً که راست و درست گفته‏اند: «حسنت جمیع خصاله او با خصال بس زیبا آفریده شده است».
او با اخلاق زیبا و پسندیده خود تحقق بخش خطاب قرآنى است که به او دستور مى‏دهد: که: «و اخفض جناحک لمن اتبعک من المؤمنین فان عصوک فقل انّى برى‏ء مما تعملون (شعراء/215و216): بالهاى رحمت خود را بر مؤمنان فروآور، و اگر کافران به مخالفت با تو برخاستند، بگو من از کارهاى شما بیزارم».

3- صبر و بردبارى‏

خدا در آغاز بعثت او را از مسؤولیت سنگینى که بر عهده گرفته است آگاه ساخت و فرمود: «انا سنلقى علیک قولا ثقیلاً (مزمل /5): ما گفتار سنگینى را بر تو وحى مى‏کنیم» این قول سنگین، رسالت جهانى او است که اداء آن بر او و عمل به آن نیز بر رهروانش سنگین مى‏باشد.
انجام چنین رسالت خطیرى بدون یک روح مقاوم و صبور و شکیبا و بردبار، امکان‏پذیر نیست از این جهت در آیات متعددى او را به صبر و شکیبائى دعوت مى‏نماید که برخى را یادآور مى‏شویم:
در آغاز نزول وحى، و در سوره مدثر او را چنین مورد خطاب قرار مى‏دهد: «و لربک فاصبر (مدثر /7): براى خدا در طریق ابلاغ رسالت بردبار باش» بار دیگر، صبر واستقامت پیامبر مصمم را یادآور مى‏شود و مى‏گوید:
«فاصبر کما صبر اولو العزم من الرسل ولا تستعجل لهم» (احقاف /35)
«بسان پیامبران اولوالعزم صبر بنما و درباره آنان، عجله مکن».

4- نیایش نیمه شب‏

روح خضوع و حالت نیایش در انسان، رمز شعور و نشانه آگاهى او از وجود قدرت بزرگ و علم بى پایان در صفحه هستى، و تعلق ذاتش به آن مقام بزرگ است احساس وابستگى به وجود برتر، انسانها را به ابراز خشوع وإمى‏دارد و سرانجام خشوع در قالب «عبادت» تجلى مى‏کند ولى نیایشگران گروه واحدى نیستند که آنها را گروهاى مختلفى تشکیل مى‏دهد.
گروهى براى رفع نیاز و جلب سود و یا بیم از عذاب، به این احساس «لبیک» مى‏گویند، در حالى که گروه دیگرى که از معرفت بیشترى برخوردارند، به خاطر درک کمال مطلق و «مهرى» که به خدا مى‏ورزند، به پرستش او مى‏پردازند، البته اختلاف در انگیزه‏ها تأثیرى روى اصل قداست عمل نمى‏گذارد، بلکه همگان در پرتو اصل «ولکلّ درجات مما عملوا و ما ربک بغافل عما یعملون» * در پیشگاه خدا مأجور و مثاب و داراى پاداش بزرگ مى‏باشند.
در حدیثى امام صادق (ع) نیایشگران را به سه گروه تقسیم مى‏کند و در این مورد سخن بس جالبى دارند که اینک یادآور مى‏شویم:
«قوم عبدوا الله خوفا فتلک عبادة العبید، و قوم عبدوا اللّه تبارک و تعالى طلب الثواب فتلک عبادة الاُجراء، و قوم عبدوا اللّه حبا له فتلک عبادة الأحرار و هى افضل العبادة» 6.
«گروهى بسان بردگان از ترس به نیایش مى‏پردازند و گروهى دیگر مانند مزد گیران به انگیزه پاداش، او را عبادت مى‏کنند در حالى که گروه سوم، روى مهرى که به او مى‏ورزند به نیایش بر مى‏خیزند، و نیایش این گروه بهترین پرستشها است».
کلمه «حُبّاً له» رمز شعور عمیق و آگاهى ژرف از عظمت مربوب و کمال گسترده است و از این جهت، در انسان، عشق و علاقه عظیمى به کانون کمال مى‏آفریند و در نتیجه از روى اخلاص و مهر، بدون چشمداشت پاداش، یا بیم از کیفر به عبادت بر مى‏خیزد، و در خضوع و خشوع خود، لذت مى‏برد، لذتى که دیگر «لذتها» را به دست فراموشى مى‏سپارد.
قرآن و نیایش پیامبر - عبادتهاى نیمه شب اولیاى الهى که همراه با اشک شوق و سوز دل است، معلول شناخت عظیمى است که از خدا دارند، نتیجه شوق و عشق به کمال است که در دل خود احساس مى‏نمایند و سرانجام عبادت با لذت شهود معبود، در کامشان شیرین شده و خواب لذیذ و بالش ناز، و فراش گرم به دست فراموشى سپرده مى‏شود و ساعاتى به راز و نیازبا او مى‏پردازند تا آنجا که رسول گرامى برخى از اوقات گاهى دو سوم شب را، به عبادت برگزار مى‏کرد بنابراین چه بهتر با نیایش او آشنا شویم:
1- خدا در سوره أسراء به پیامبر دستور «تهجّد» مى‏دهد که همان عبادت در نیمه شب است چنانکه مى‏فرماید:«و من اللیل فتهجد به نافلة لک عسى ان یبعثک ربک مقاماً محموداً» (اسراء /79)
«برخى از شب را برخیز! با قرآن و یا نماز به عبادت بپرداز، و این یک برنامه اضافى است، شاید خدا تو را به مقام شایسته‏اى برگزیند».
2- خداوند در سوره مزمل به بیان کم و کیف عبادت در دل شب مى‏پردازد، وقت آن را شب، و مقدار آن را، بین دو سوم الى یک سوم شب اعلام مى‏دارد و فلسفه قیام و تهجد در شب را امرى مى‏داند که در پیشبرد اهداف او کاملاً مؤثر است .
ما در اینجا این بخش از آیات را یک جا مى‏آوریم تا روابط منطقى آیات کاملاً روشن گردد:
«یا ایّها المزّمل قم اللیل الا قلیلاً، نصفه او انقص منه قلیلاً، اوزد علیه و رتل القران ترتیلاً، انا سنلقى علیک قولا ثقیلاً، ان ناشئة اللیل هى اشدّ وطاً و اقوم قیلاً ان لک فى النهار سبحا طویلاً و اذکراسم ربک و تبتّل الیه تبتیلاً» (مزمل /1-8)
«اى جامه به خود پیچیده، شب را جز اندکى بپاخیز، نیمى از شب یا اندکى از آن کم کن یا بر آن بیفزا، قرآن را با ترتیل (با تأنى و آرام) بخوان، به همین زودى گفتار گران بر تو القاء مى‏کنیم ساعات و اوقات شب، مایه تأثیر عمیق و استوارى گفتار است. براى تو در روز، رفت و آمد طولانى است. نام پروردگار خود را به یادآر و به او توجه نما».
بیایید در مضامین این آیات کمى دقت کنیم! خدا در آغاز رسالت پیامبر و آغاز نزول وحى - که شأن نزول آیات حاکى از آن است - به پبامبرش دستور«عبادت در دل شب» را مى‏دهد، و او را از نظر کمیت، میان دو سوم و یا نصف و یا یک سوم شب، مخیر مى‏سازد، تا برحسب شرائط و امکانات به یکى از سه صورت، به نیایش خدا بپردازد و این قسمت با جمله‏هاى «قم اللیل الا قلیلا نصفه او انقص منه قلیلا اوزد علیه» بیان شده است .
قیام در دل شب، نباید با نماز گزاردن پایان پذیرد، بلکه باید با تلاوت قرآن، آن هم به صورت «ترتیل» که در آن به الفاظ و معانى کاملاً توجه مى‏شود، همراه گردد، اگر بنده حق با گزاردن نماز با خدا سخن مى‏گوید و ارتباط برقرار مى‏کند، خدا هم از طریق قرآن که سخن او است با بنده خود سخن مى‏گوید و در نتیجه ارتباط برقرار مى‏گردد و این مطلب با جمله «ورتّل القران ترتیلاً» بیان شده است .
در آیه بعد به راز این تکلیف (عبادت نیمه شب) اشاره شده است و آن این که به همین زودى، بارى گران و مسؤولیتى خطیر که تحمل و ابلاغ رسالت است بر تو القاء خواهد شد و براى انجام آن لازم است به خود سازى بپردازى و ارتباط مستمر با مبدأ قدرت برقرار کنى چنانکه مى‏فرماید: «انّا سنلقى علیک قولا ثقیلاً».
آیه بعد، علت گزینش شب را براى تهجد بیان مى‏کند و آن این که مقدار تأثیر عبادت به آرامش محیط و فراغت قلب بستگى دارد، از این جهت، عبادت نیمه شب، از نظر تأثیر، عمیق‏تر، و از نظر گفتار، استوارتر است و در این شرائط، گفتار از دل بر مى‏خیزد و با آن تطبیق مى‏کند در حالى که روز فارغ از غوغا و سعى و تلاش و رفت و آمد نیست و با این گرفتارى نه وقت کافى هست و نه فراغت قلب، چنانکه مى‏فرماید: «انّ ناشة اللیل هى اشدّ وطاً و اقوم قیلاً انّ لک فى النهار سبحا طویلاً».
انسان کامل به حکم این که یک موجود امکانى و از نظر قوا و نشاط روحى محدود است به هنگام انجام وظیفه، خصوصاً به وقت مقابله با جاهلان و افراد نادان، با یک نوع کم نشاطى و افسردگى روبرو مى‏گردد که اگر افزایش یابد مایه دلسردى در انجام وظیفه مى‏شود، براى زدودن هر نوع زنگار دل، عبادت بهترین وسیله ارتباط با کانون قدرت و مرکز کمال است که به روح و روان، نیرو و نشاط بیشترى مى‏بخشد.
3- در سوره مزمل آیاتى است که حاکى از قیام پیامبر با گروهى از مؤمنان براى عبادت در شب مى‏باشد، چنانکه مى‏فرماید: «ان ربّک یعلم انک تقوم ادنى من ثلُثَى اللّیل و نصفه و ثلثه و طائفة من الّذین معک» (مزمل /20)
«خداى تو مى‏داند که تو با جمعى از افرادى که با تو هستند نزدیک به دو سوم و یا نصف و یک سوم شب را به عبادت مى‏گذارنى».
در حالى که خدا عبادت در شب را براى رسول گرامى «نافله» مى‏داند ولى با این حال، حضرتش به اندازه‏اى به آن امر قیام کرد که قدمهاى او ورم کرد و آیه ذیل در این مورد نازل گردید:
«طه ما انزلنا علیک القرآن لتشقى الاّ تذکرة لمن یخشى» (طه /2-3)
«قرآن را بر تو نازل نکردیم که خود را به زحمت بیفکنى بلکه مایه یادآورى است براى کسانى که از مخالفت خدا بترسند».

5- علم و آگاهى گسترده

پیامبر گرامى داناترین و آگاهترین انسانى است که گام بر پهنه گیتى نهاده است و قرآن علم و آگاهى او را چنین توصیف مى‏فرماید:
«و انزل الله علیک الکتاب و الحکمة و علمک ما لم تکن تعلم و کان فضل الله علیک عظیماً» (نساء /113)
«کتاب و حکمت را بر تو فرو فرستاد و آنچه را که نمى‏دانستى به تو آموخت، و کرم خدا درباره تو بزرگ است».
دقت در جمله‏هاى سه گانه این آیه، ما را به وسعت علم او هدایت مى‏کند:
1- «و انزل الله علیک الکتاب و الحکمة: خداوند کتاب و حکمت را بر تو فرو فرستاد»، مقصود از کتاب، قرآن و منظور از حکمت، دانشهاى استوار است که در هر دوره زندگى، سعادت آفرین مى‏باشد و نمونه‏هایى از آن در گفتار لقمان حکیم آمده است ولى هرگز منحصر به آن نوع دستورها نیست، بلکه از آن گسترده‏تر است .
2- «و علمک ما لم تکن تعلم: آنچه را که نمى‏دانستى، به تو آموخت»، علم و آگاهى‏اى که در این جمله آمده است،
به حکم قانون «تغایر معطوف و معطوف علیه» غیر از کتاب و حکمت است که در جمله پیش وارد شده است و در پایه عظمت آن همین بس که در جمله سوم آن را چنین توصیف مى‏نماید:
3- «و کان فضل الله علیک عظیماً: کرم و لطف خدا که علم و آگاهى تو یکى از شاخه‏هاى آن است، بزرگ است»، هیچ کرامتى بالاتر از علم و دانایى نیست و توصیف کرم به عظمت، به گونه‏اى مشعر و گواه بر عظمت علم اوست. علمى که خدا او را عظیم توصیف مى‏کند، تکلیف آن روشن است.
آدم نخستین، پیامبر الهى است که به حکم آیه: «و علّم ادم الاسماء کلّها» (بقره /31) از اسرار هستى آگاه گشت، علمى را فرا گرفت که فرشتگانرا از آن بهره‏اى نبود و بدین جهت بر آنها برترى جست و مسجود آنان قرار گرفت و خاتم پیامبران به اتفاق روایات و امت اسلامى برترین، پیامبران و سرآمد آنها به شمار مى‏رود از این جهت باید از نظر کمالات نفسانى و ملاکات فضیلت و برترى، بالاتر از همه و از آدم ابوالبشر باشد.
«برید» که یکى از شاگردان امام باقر و امام صادق (ع) است نقل مى‏کند که یکى از این دو بزرگوار، بر وسعت علم و آگاهى پیامبر با آیه زیر استدلال فرمود:
«و ما یعلم تاویله الا اللّه و الراسخون فى العلم (آل عمران /7): تأویل متشابه یا قرآن را جز خدا و راسخان در علم نمى‏دانند».
امام چنین فرمود: «و رسول الله افضل الراسخین فى العلم قد علمه الله عزوجل جمیع ما انزل علیه من التنزیل و التأویل و ما کان الله لیننزل علیه شیئا لم یعلمه تأویله» 7
«پیامبر خدا برجسته‏ترین راسخنان در علم است، خدا تنزیل و تأویل قرآن را به او آموخت و در شأن خدا نیست که چیزى را بر او فرو بفرستد و او را از حقیقت آن آگاه نسازد».
علم امیر مؤمنان (ع) و دیگر امامان معصوم پرتوى از علم نبوى است و مجموع احادیث صحیح و استوارى که در اختیار داریم، همگى به او منتهى مى‏گردد و مطالعه این بخش، گواه روشنى بر علم عظیم پیامبر خاتم است.