هماهنگى لفظ و معنى‏ قران

برخى از واژه‏ها حریرگونه، نرم و لیز است. پاره‏اى از واژه‏ها با هیبت و وقار است. گروهى از واژه‏ها، لبخند بر لب و شراب مهر در دل دارد و قسمتى از واژه‏ها، خسته و کوفته به سنگى مى‏ماند که بر قبر عجوزاى باشد، و برخى از واژه‏ها مثل رؤیاست مثل یک گل، مثل یک تنور عشق، از این رو تفاوت واژه‏ها بسیار است: تفاوت در آوا و آهنگ، تفاوت در معنا و مفهوم، تفاوت در ظرفیت، تفاوت در صورت، و ... یکى از ابعاد گزینش هنرمندانه و حکیمانه واژه‏ها همگونى ساختار واژه از جهت صورت و آهنگ و زیبایى با مفهوم و معناى آن واژه است.

به این هماهنگى آهنگ و معنا یا صورت و معنا «ائتلاف اللفظ و المعنى» مى‏گویند. در این ائتلاف، واژه‏ها با شکل ظاهریش معنى را حکایت مى‏کند. این هماهنگى، در واژه‏هاى قرآن، تبلورى اعجاب‏انگیز دارد.

آهنگ واژه‏هایى که بهشت را تصویر مى‏کند با آهنگ واژه‏هایى که خشم آتشناک جهنم را به رخ مى‏کشد، فرق دارد. آهنگ واژه‏هایى که رنجشى در مفهوم خویش دارد با واژه‏هایى که آسایشى را مى‏نماید، تفاوت دارد. واژه «عتلّ» به دو ضمه و تشدید لام، یک واژه سخت و خشن است و آهنگى خشم‏آکند دارد در آیه‏13 سوره قلم، این واژه براى مرد سخت و خشن و پرخور و مردم‏ستیز به کار رفته است: «عُتُلٍّ بَعْدَ ذلِکَ زَنِیمٍ» یعنى: فراسوى همه عیبها خشن، پرخور، و حرامزاده و بى‏دودمان است.

راغب اصفهانى در معنى «عتلّ» گفته: «عتلّ: الأکول المنوع الّذی یعتل الشی‏ء عتلا». یعنى عتلّ: مرد پرخور، بازدارنده و کسى است که چیزى را قهرآمیز مى‏کشد.مفردات راغب ص/ 32.

از آن سو براى لباس بهشتیان، واژه نرم و لطیف «حریر» به کار رفته است.در آیه 23 حج و 33 سوره فاطر و 12 انسان.

تقابل واژه‏ها

یکى از درسهاى حکمت‏آموز قرآن در تقابل واژه‏ها با یکدیگر است. مثلا خداوند متعال فرموده است: «وَ لِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلًا وَ مَنْ کَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ عَنِ الْعالَمِینَ». آل عمران/ 97. بر مردم است تا کسانى که براى زیارت خانه خدا توان دارند، حج بگزارند و آنکه کفر پیشه کند خداوند، بى‏تردید از همه جهانیان بى‏نیاز است.

در این آیه، در مقابل کسى که حج مى‏گزارد دو واژه «من کفر» آورده شده است خداوند نفرموده: «من لم یحج» یعنى: کسى که حج نگزارد. فرموده: کسى که کافر شود ما از این تقابل، مى‏فهمیم: کسى که حج نگزارد کفر پیشه کرده، و در آیه آخر سوره فتح فرموده: «أَشِدَّاءُ عَلَى الْکُفَّارِ رُحَماءُ بَیْنَهُمْ».فتح/ 28. یعنى: یاران محمد- صلّى اللّه علیه و آله و سلم- بر کفرپیشگان شدیدند و با همکیشان، رحمیند. واژه «شدّت» در مقابل «لینت» است نه در مقابل «رحمت» لیکن خداوند، واژه رحمت را در مقابل شدت آورده تا به انگیزه لینت یعنى رحمت اشاره کرده باشد و در آیات بسیارى جهل مقابل هدایت قرار گرفته و به جاى ضلالت آمده تا انگیزه ضلالت را بنماید.

ترکیب واژه‏ها

چینش، نظم و پیوند واژه‏هاى قرآن، همانند پیوند پدیده‏هاى هستى است.

چینش و پیوند پدیده‏هاى طبیعى چنان منظم و دقیق و حکیمانه است که: بافت و ساختار واژه‏ها و پیوند و نظم آنها چنان حکیمانه است، که تغییر دو واژه و جابه‏جایى آنها مثل تغییر و جابه‏جایى چشم و ابروست. اگر ابروى انسان به زیر چشم برده شود:

1- چهره انسان وحشت مى‏آفریند.

2- عرق پیشانى پیوسته در چشم فرو مى‏رود.

3- اشکها زیر چشم گرد مى‏آید.

چینش واژه‏هاى قرآن همانند چینش ستاره‏ها و کرات، همانند چینش اعضاى بدن انسان، حکیمانه، اعجازآمیز، درس‏آموز، و تغییر ناپذیر است. این ترکیب وچینش هم زیبایى کلام را تأمین مى‏کند و هم کاربردهایى در معنا و مفهوم دارد و رازها و رمزهایى را پدید مى‏آورد. مولوى، درباره استحکام این نظم گفته:

ویژگیهاى کلى چینش و نظم قرآن بدین‏گونه است:

1- چینش و نظم قرآن، صحیح و استوار است پیوندها و ترکیب‏ها غلط نیست.

2- چینش و نظم قرآن خوش‏آوا و خوش‏آهنگ است. ناهنجار و تنافرآمیز نیست.

3- چینش و نظم قرآن، روشن و بیانگر است (معقّد و پیچیده نیست).

4- چینش و نظم قرآن، رمزها و رازها و حکمتهایى دارد که در تقدیمها و تأخیرها و در همآغوشى واژه‏ها تبلور مى‏یابد.

5- بر چینش و نظم قرآن، یک پیوند ژرف حقیقى و واقعى حاکم است چینش واژه‏ها و آیات قرآن براساس وحى، صورت گرفته است و توقیفى است. یعنى به دستور پیامبر اکرم- صلى اللّه علیه و آله- آیه‏اى پشت آیه دیگر قرار مى‏گرفت و این چینش که به دستور رسول خدا- صلّى اللّه علیه و آله- بود حکایت از یک پیوند معنوى و یک نظام ویژه در پیوند آیات دارد.