به نام خدا

غفلت در عبادت

از چیزهایى که براى همه ما دردآور است و ما را رنج مى‏دهد، این است که ما در متن بهترین پایگاه اخلاق یعنى عبادات خود در فکر خارج آن هستیم! در متن عملى که براى ما سازنده است متوجه امور دیگریم; مثلا، انسان در نماز که مناجات عبد با مولا و بهترین وسیله براى ندا و نجواى بنده با خداست، متوجه نیست که چه مى‏گوید. او نه تنها از معارف نماز، آگاه نیست و نه تنها مفاهیم آن را در ذهن نمى‏گذراند بلکه به خارج از آن مى‏پردازد.

گاهى انسان بر طبق شریعت نماز مى‏خواند، یعنى واجبات و مستحبات وضو و نماز را رعایت مى‏کند، ولى حضور قلب ندارد این نماز گرچه از نظر فقهى باطل نیست، لیکن از نظر اخلاقى و کلامى نمازى بى‏اثر است. تامین حضور قلب در نماز، بسیار مشکل است. با این که هر نماز چند دقیقه، بیشتر طول نمى‏کشد، این هنر در نمازگزار نیست که موقع نماز خود را ضبط کند. اگر انسان همان چند دقیقه، خود را ضبط کند و بداند با چه کسى سخن مى‏گوید، بقیه امور او تامین است; اما چون در همان چند دقیقه، قدرت حضور و ضبط ندارد، سایر امور او هم ناکام است.

نماز، «صراط‏» است و صراط با غفلت‏سالک نمى‏سازد; زیرا اگر انسان غفلت کند، از صراطى که از مو باریکتر و از شمشیر تیزتر است، سقوط مى‏کند:

«و ان الذین لا یؤمنون بالاخرة عن الصراط لناکبون‏» ⁽²⁹⁾

غفلت‏زدگانى که به آخرت ایمان ندارند تحقیقا از راه راست افتاده‏اند.

البته تلازمى متقابل وجود دارد که نماز درست، انسان را از زشتیها باز مى‏دارد و اعمال زشت هم انسان را از انجام صحیح نماز و سایر عبادات باز مى‏دارد; کسى که پیش از نماز، مواظب اعضا و جوارح خود یا حلال و حرام نباشد، در نماز هم توفیق حضور قلب نخواهد داشت و نمى‏داند با چه کسى سخن مى‏گوید در نتیجه جوابهایى را هم که از او مى‏شنود، درک نمى‏کند. در این صورت، بار فقهى چنین نمازگزارى به مقصد رسیده; در حالى که بار کلامى و اخلاقى وى همچنان بر زمین مانده است. قرآن کریم مى‏فرماید: واى بر نمازگزارانى که از نمازشان غافل هستند:

«فویل للمصلین الذین هم عن صلاتهم ساهون‏» ⁽³⁰⁾ .

عبادت، آنگاه در تهذیب روح و تزکیه جان مؤثر است که عبادت کننده به مضامینش عارف و معتقد باشد و آنها را در ذهن خود حاضر کند; اما اگر در متن عبادت، غفلت داشته باشد، دیگر راه براى تزکیه او نیست. غفلت‏به تعبیر ائمه (علیهم‏السلام)، چرک روح است ⁽³¹⁾ . وقتى آینه شفاف دل را چرک بپوشاند، چیزى را نشان نخواهد داد و اگر ما در متن عبادت، گرفتار غفلت و چرک شویم، راهى براى تهذیب روح نداریم.

نمازهاى پنجگانه شبانه روز براى نجات انسان از غفلت است و چون انسان در نماز هم به دام غفلت مى‏افتد، مامور به خواندن نماز «غفیله‏» مى‏شود و آن، نمازى است که بین نماز مغرب و عشاء خوانده مى‏شود. چون عده‏اى در صدر اسلام، بین نماز مغرب و عشا، استراحت مى‏کردند و در فاصله بین دو نماز از یاد خدا غفلت مى‏کردند، خداوند براى نجات از غفلت، این نماز را تشریع کرد و به «غفیله‏» موسوم شد.

گاهى انسان در کنار دوستانش مى‏نشیند و سخنان عادى مى‏گوید و احساس خستگى نمى‏کند; اما هنگامى که به نماز مى‏ایستد براى او دشوار است; زیرا با خدا مانوس نیست و سخن گفتن با کسى که انسان با وى مانوس نیست، ملال‏آور است. ما نیز اگر خواستیم ببینیم آیا با خدا مانوسیم یا نه، باید ببینیم از خواندن قرآن که سخن خدا با ماست و از خواندن نماز که سخن ما با خداست، احساس ملال مى‏کنیم یا احساس نشاط.

به نام خدا

زمینه ساز غفلت

غفلت عوامل گوناگونى دارد و یکى از مهمترین عوامل آن خاطرات ناخوانده است. براى تشریح این مطلب، مقدمه کوتاهى لازم است:

هرگاه ما بخواهیم کارى را انجام بدهیم، در آغاز کار، بر آن مسلط و در آن مجتهد و متخصص نیستیم و به اصطلاح آن کار براى ما «ملکه‏» نیست. از این رو در آغاز، آن را به دشوارى انجام مى‏دهیم تا در آن رشته مجتهد و متخصص بشویم و یا به تعبیر دیگر، ملکه پیدا کنیم; انبیا و اولیاى الهى به سرعت و سهولت، فضایل دینى را انجام مى‏دادند، چنانکه نوح (علیه‏السلام) یا رسول خدا صلى الله علیه و آله و سلم به عنوان بنده شکور معرفى شدند; زیرا شکر خدا به آسانى و وفور از آنان صادر مى‏شد.

خداوند در باره شخص رسول اکرم صلى الله علیه و آله و سلم مى‏فرماید:

«و نیسرک للیسرى‏» ⁽²⁶⁾

ما ترا براى انجام کارهاى خیر به خصلت «یسرى‏» «میسر» مى‏کنیم; به این معنا که، تو براى کارهاى خیر آسان شده‏اى، نه این که کارهاى خیر براى تو آسان شده باشد. درباره موساى کلیم نیز مى‏فرماید:

«و یسر لى امرى‏» ⁽²⁷⁾

و امتیاز وافرى است‏بین این که گوهر ذات انسان به گونه‏اى باشد که کارهاى خیر به آسانى از او صادر شود و بین این که کارهاى خیر براى وى آسان گردد; اولى درباره رسول اکرم صلى الله علیه و آله و سلم است و دومى درباره موساى کلیم (علیه‏السلام).

به هر تقدیر، معناى آیه این است: تو جوهر شفافى هستى که به آسانى، کار و خصلت‏خیر از تو نشئت مى‏گیرد. بزرگان در نثار و ایثار موفقند و به آسانى کارهاى خیر انجام مى‏دهند. اهل بیت (علیهم‏السلام) نیز این گونه بودند; براى دیگران بسیار دشوار است که بتوانند ایثار کنند و لقمه خاص خود را به مسکین بدهند، اما اهل بیت (علیهم السلام) به آسانى این کار را کردند:

«و یطعمون الطعام على حبه مسکینا و یتیما و اسیرا» ⁽²⁸⁾

و سیر تحول انسان نیز به این نحو است که ابتدا، کار خیر به صورت عادى انجام مى‏گیرد، پس از آن به تدریج اجتهاد و تخصص و ملکه در آن پدید مى‏آید و آنگاه کار خیر به آسانى صورت مى‏گیرد.

خاطرات نیز چنین است. نخست، با یک سلسله گفتن، شنیدن، شرکت در مجالس، خواندن برخى نشریات و... به تدریج‏خاطراتى در ذهن ترسیم مى‏شود و هنگامى که متراکم و فراوان شد، زمینه شوق را فراهم مى‏کند و در نتیجه، «ملکه نفسانى‏» پدید مى‏آید که بعد به آسانى خاطره‏ها را در ذهن، زنده نگه مى‏دارد و انسان را از یاد خدا و معاد غافل مى‏کند. از این رو انسان طبیعى دائما به فکر مسائل لذت بخش مادى است. تا هنگامى که مشغول کار است، نه تنها بدن، که فکر او نیز مشغول کار است. آن جا ظاهر و باطن، هماهنگ است، یعنى وقتى سرگرم لذت است قلبش متوجه جاى دیگر نیست; بلکه قلب و قالب، هر دو متوجه کار لذیذ است. کسى که به مال دل بسته است در حال لذت بردن از مال بدن و دلش، هر دو متوجه مال و لذت از آن است، لیکن هنگام نماز بدنش به رکوع و سجود مى‏پردازد، ولى روحش متوجه مال است.

به نام خدا

غفلت

در فن اخلاق، غفلت‏به عنوان «مانع‏»، و بیدارى به عنوان «شرط لازم‏» تهذیب نفس و سیر و سلوک شمرده شده است. مقدمه واجب سیر و سلوک آن است که انسان توجه کند که «ناقص‏» است و باید «کامل‏» شود و «مسافر» است و به زاد و راحله و راهنمانیاز دارد و بدیهى است که اگر کسى غافل باشد و نداند مسافر است، در جاى خود مى‏ماند، چنانکه جناب مصلح‏الدین سعدى گفته است: «حرم در پیش است وحرامى در پس; اگر رفتى، بردى و اگر خفتى، مردى‏» ⁽⁴⁾ .

کسى که عازم سفر است اگر نداند که مسافر است و حرامى و راهزن در کمین اوست، اگر بخوابد، یقینا گرفتار غارت راهزنان خواهد شد و اگر نخوابد و حرکت کند، به مقصد مى‏رسد. شیطان صریحا گفت من در کمینم:

«لاقعدن لهم صراطک المستقیم‏» ⁽⁵⁾

کسى که بداند مسافر است، قهرا به فکر حرکت است و اگر مسافر به فکر حرکت‏باشد، به فکر تحصیل زاد و توشه مطابق با مسیر و مقصد خواهد بود.

در تعبیرات دینى از کسانى که اهل سیر و سلوک نیستند به عنوان «خوابیده‏» یا «مست‏» یاد مى‏شود. مست کسى است که «مى‏» عقلش را پوشانده است و بنابراین، جوانى و یا مقام و غرور و مال هم از آن جهت که چهره عقل را مى‏پوشاند و نمى‏گذارد انسان بیدار شود و حرکت کند مست کننده است.

به هر تقدیر، کسى که نداند «ناقص‏» است و کاملى باید او را تکمیل کند و یا نداند «نیازمند» است و بى نیازى باید نیازش را رفع کند و یا نداند «مسافر» است و باید حرکت کند، او در خواب است و سهمى از اخلاق ندارد و در حالت‏خواب هم مى‏میرد و در همان حال او را به جایى که نمى‏خواهد، مى‏برند; چون حرکت ضرورى و یقینى است:

«و ما جعلنا لبشر من قبلک الخلد افائن مت فهم الخالدون‏» ⁽⁶⁾

هیچ کس در نشئه طبیعت، آرام نیست و نمى‏آرمد; زیرا دنیا آرامگاه نیست; چنانکه برزخ و قبر نیز آرامگاه نیست. این که در چهره سنگ قبر، نوشته مى‏شود: «آرامگاه‏» بر اساس نسبت‏برزخ به دنیاست و گرنه قبر یا برزخ نیز نسبت‏به قیامت، آرامگاه نیست، اگر چه برزخیان تلاش اهل طبیعت و دنیا را پشت‏سر گذاشته‏اند; ولى در جوش و خروشند تا به «دار القرار» امن و مطلق که بهشت است‏برسند. در حقیقت‏بهشت آرامگاه است.

در مناجات شعبانیه نیز در باره بیدارى از خواب غفلت آمده است:

«الهى لم یکن لی حول فانتقل به عن معصیتک الا فی وقت ایقظتنی لمحبتک‏» ⁽⁷⁾

خدایا! من غافل بودم و هیچ توفیق حرکت نداشتم مگر آنگاه که تو مرا بیدار کردى; اما براى این بیدارى، تلاش و کوشش لازم است. صداى انبیا وقتى به گوش کسى برسد، او را بیدار مى‏کند; حتى اگر خوابیده باشد و انبیا هم آمده‏اند تا مردم خوابیده را بیدار کنند، ولى اگر خواب کسى، سنگین باشد، صداى انبیا هم چنین انسان خوابیده را بیدار نمى‏کند. از این رو ذات اقدس خداوند به رسول اکرم صلى الله علیه و آله و سلم مى‏فرماید:

«و ما انت‏بمسمع من فى القبور» ⁽⁸⁾

کسى که مرده یا خوابیده است‏سخن تو را نمى‏شنود تا زنده یا بیدار شود.

اما اگر کسى بیدار شود، مى‏فهمد باید حرکت کند و اگر حرکت نکند و دو لحظه در یک حال بماند، مغبون است. پیغمبر اکرم صلى الله علیه و آله و سلم فرمودند:

«من استوى یوماه فهو مغبون‏» ⁽⁹⁾

اگر کسى دو روزش یکسان باشد، گرفتار غبن و زیان است; منظور از «روز» هم شبانه روز یا روز در مقابل شب نیست. بنابراین، اگر کسى دو ساعت و حتى دو لحظه‏اش یکسان باشد، ضرر کرده است; زیرا عمر خود را داده و چیزى در مقابل آن نگرفته است، ولى اگر دائما به یاد حق باشد، چنانکه قرآن کریم مى‏فرماید:

«و اذکر ربک فى نفسک تضرعا و خیفة و دون الجهر من القول بالغدو و الاصال ولا تکن من الغافلین‏» ⁽¹⁰⁾

حتى دو دقیقه یا دو لحظه‏اش نیز، همسان نیست و او هر لحظه به ذات اقدس اله نزدیکتر مى‏شود و مى‏فهمد که هر مرتبه‏اى نسبت‏به مرتبه آینده، نقص و هر مرتبه آینده نسبت‏به گذشته کمال است. از این رو گفته‏اند: «حسنات الابرار سیئات المقربین‏» ⁽¹¹⁾ بنابراین، اولین شرط براى سیر و سلوک، بیدارى است. پس از بیدارى و عزم بر حرکت انسان سالک در مى‏یابد که براى حرکت، زاد و توشه، مرکب، راهنما و شناخت لازم است.

غفلت، چرک جان

غفلت که یکى از موانع سیر انسان به سوى خداست، از نظر فرهنگ دین، رجس و چرک است. امیرالمؤمنین (علیه السلام) مى‏فرماید:

«الغفلة ضلال النفوس‏» ⁽¹²⁾

غفلت، گمراهى جان است. از «مناجات شعبانیه‏» نیز استفاده مى‏شود که غفلت، چرک جان آدمى است. امامان معصوم (علیهم‏السلام) در مناجات مزبور به خدا عرض مى‏کردند: خدایا! ما از تو شاکریم که دلهایمان را از چرک غفلت پاک کردى:

«فشکرتک بادخالی فی کرمک و لتطهیر قلبی من اوساخ الغفلة عنک‏» ⁽¹³⁾

و البته این تعبیرها «کنایه‏» نیست. بعضى مى‏پندارند که تعبیر از فضیلت و رذیلت اخلاقى به «طهارت‏» و «وسخ‏»، کنایه و مجاز است; اما این پندارى باطل است; زیرا انسان، گذشته از این که ظاهرى دارد، باطنى هم دارد، و باطنها در قیامت ظهور مى‏کند. در قیامت، برخى نورانى، سفید رو و روسفید و برخى دیگر، سیه رو، روسیاه و چرکینند و غسلین (چرکابه) که طعام تبهکاران است:

«فلیس له الیوم ههنا حمیم و لا طعام الا من غسلین لا یاکله الا الخاطئون‏» ⁽¹⁴⁾

از غفلتها نشئت مى‏گیرد.

منشا هر آفتى که از بیرون دامنگیر ما مى‏شود، غفلت درون ماست و اگر در درون ما قلعه اعتقاد و التفات وجود داشته باشد آسیبى به ما نمى‏رسد; چون: «هر آن غافل زید غافل خورد تیر». در روایات آمده است: هیچ پرنده‏اى در حال ذکر تیر نمى‏خورد و هر تیرى به هر پرنده یا حیوان دیگر در میدان شکار اصابت کند در حال غفلت اوست. امام صادق (علیه السلام) مى‏فرماید: «ما من طیر یصاد فی بر ولا بحر ولا یصاد شی‏ء من الوحوش الا بتضییعه التسبیح‏» ⁽¹⁵⁾ . همچنین آن حضرت مى‏فرماید: صاعقه به ذاکر خداوند اصابت نمى‏کند: «ان الصاعقة لا تصیب ذاکرا لله عزوجل‏» ⁽¹⁶⁾ . این گونه معارف، گذشته از جنبه علمى و اعتقادى براى ما اثرى تربیتى دارد تا از خدا و آیات او غافل نباشیم.

غفلت از خدا و آیات او با تهذیب روح، سازگار نیست; زیرا روح انسان هر لحظه در برابر خاطرات تلخ و شیرین، حالت تازه‏اى دارد و در برابر هر حالت تازه، حکم جدیدى طلب مى‏کند و حکم جدید را فن اخلاق بر عهده مى‏گیرد. کسى که از پدیده‏هاى درون خود غافل باشد، از درک موضوعات اخلاقى عاجز است و آنگاه از تشخیص احکام اخلاقى آنها هم ناتوان است و در این صورت ناخواسته به دام گناه مى‏افتد. به همین جهت دستور پرهیز از غفلت‏به ما داده‏اند.

امام صادق (علیه‏السلام) فرمودند:

«ایاکم و الغفلة فانه من غفل فانما یغفل عن نفسه‏» ⁽¹⁷⁾

از غفلت‏بپرهیزید; زیرا به زیان جان شماست. پرهیز از غفلت‏براى پرهیز از زیانهاى جان آدمى است و انسان باید در سود و زیان خود، موضوعات و احکام را یکى پس از دیگرى خوب تشخیص بدهد.

این حدیث نورانى به منزله آیه

«و من یبخل فانما یبخل عن نفسه‏» ⁽¹⁸⁾

است; اگر کسى بخل ورزد، به زیان خود بخل مى‏ورزد و چیزى را که باید براى آینده خود صرف کند صرف نمى‏کند.

خداى سبحان در قرآن کریم مى‏فرماید:

«و ما تقدموا لانفسکم من خیر تجدوه عند الله‏» ⁽¹⁹⁾

هر کار خیرى که براى خدا انجام دهید وقتى به مهمانى خدا برسید، مى‏بینید در کنار سفره همان کار خیر نشسته‏اید. هرگز خدا به عهد خود خیانت نمى‏کند:

«اوفوا بعهدى اوف بعهدکم‏» ⁽²⁰⁾

و هیچ کس باوفاتر از خدا نیست:

«من اوفى بعهده من الله‏» ⁽²¹⁾ .

غفلتهایى که در مورد حفظ مال و مانند آن است، ضرر دنیایى دارد; ولى غفلت از تزکیه و نزاهت روح،غفلت از جان است و خسارت بزرگى در پى دارد; چون سرمایه از دست مى‏رود. این که خدا عده‏اى را «خاسر» معرفى مى‏کند:

«و العصر ان الانسان لفى خسر» ⁽²²⁾

براى همین است که عده‏اى بر اثر غفلت، از خویشتن خویش جدا مى‏شوند. شیطان هم با مال و جاه و منصب انسانها کارى ندارد و تنها با ایمان آنها کار دارد. اگر شیطان جان ما را شکار کند و به دام بیندازد، آنگاه دست و پاى ما در گرفتن مال حرام و رفتن به جاى آلوده باز، ولى در انجام کارهاى خیر، بسته مى‏شود.

به نام خدا

[سخن‏چینى و نمّامى‏]

سخن‏چینى و نمّامى و خبربرى است به راستى، که لازمه او فتنه‏انگیزى و دشمنى و جنگ و فساد میان مردم انداختن است. خدا در بقره فرمود: وَ الْفِتْنَةُ أَشَدُّ مِنَ الْقَتْلِ‏ 270 و در سوره ن فرمود: هَمَّازٍ مَشَّاءٍ بِنَمِیمٍ‏. 271 خاتم (ص) فرمود خبر دهم شما را که بدترین خلق کیست؟ کسانى که نمّامى کنند و تخلیط کنند و بر هم زنند. 272 و فرمود خدا بهشت بیافرید و فرمود سخن گوى. گفت نیکبخت است آن که به من رسد. فرمود به عزت و جلال من که هشت کس را به تو راه نبود: خمرخوار و زانى که بر آن بایستد و نمّام و دیّوث و عوّان و مخنّث و قاطع رحم و آن که گوید با خدا عهد کردم که چنین کنم و نکند. 273

کسى به حکیمى گفت که فلان در حق تو چنین گفت. فرمود سه خیانت کردى، مرا از دوست رنجانیدى و دل فارغ مرا مشغول کردى و خود را نزد من فاسق و متهم کردى.

اى عزیز آن که سخن دیگران نزد تو آورد البته سخن تو نیز نزد دیگران برد زیرا که مقتضاى ملکه و عادت جز این نیست. البته از او حذر کن و او را برنجان.

غزالى گوید یکى غلامى مى‏فروخت، مى‏گفت در او هیچ عیب نیست مگر نمّام و مخلط است. مشترى گفت باکى نیست و بخرید. غلام به زن خواجه گفت خواجه تو را دوست نمى‏دارد مى‏خواهد کنیزکى بخرد، چون بخوابد تیغ برگیر و چند موى از زیر گلوى او به من ده تا جادو کنم که عاشق تو شود. و به خواجه گفت این زن عاشق کسى شده، تو را خواهد کشت. خود را به خواب بزن تا ببینى. مرد خود را به خواب زد، دید زن مى‏آید تیغى در دست و چون رسید ریش او را گرفت، مرد یقین کرد که او را خواهد کشت، جست و زن را کشت، خویشان او آمدند مرد را کشتند. خویشان مرد نیز آمدند.

جنگ در پیوست و خون بسیار ریخته شد. ما این را از غزالى به مناسبت آوردیم زیرا که هنوز ما در بیان اقسام صدقیم که ضرر دارد.

به نام خدا

رابطه سحر خیزى با کار روزانه

براى این که انسان هم حضور خود را در متن جامعه حفظ کند و هم سرگرمى فراهم نکند تا موفق به سحر خیزى شود توصیه کرده‏اند که انسان کار را در حد ضرورت و لزوم، انجام دهد و کارى که مى‏کند واجب و یا مستحب باشد و وقتى هم در کارى وارد مى‏شود بگوید:

«رب ادخلنى مدخل صدق واخرجنى مخرج صدق‏» ⁽²⁶⁾

انسان باید طورى باشد که در هر کارى وارد مى‏شود بگوید: خدایا! به نام تو صادقانه وارد مى‏شوم، و از هر کارى که بیرون مى‏آید بگوید: خدایا! به نام تو خالصانه از این کار رخت‏بر مى‏بندم; یعنى با دست پر و نتیجه درست از این کار بیرون مى‏آیم. روشن است که انسان در مورد کار حرام یا مکروه نمى‏تواند بگوید: «رب ادخلنى مدخل صدق‏»; چنانکه کار حرام و مکروه، پایان صادق و خالصى ندارد تا در باره آن «واخرجنى مخرج صدق‏» گفته شود. هر کارى که انسان شروع مى‏کند باید به گونه‏اى باشد که در آغاز آن بتواند بگوید:

«بسم الله الرحمن الرحیم‏»

و آن کار، واجب یا مستحب است. این که گفتند هنگام ورود در کار و آغاز عمل، نام خدا را فراموش نکنید; یعنى نام خدا کلید واجب و مستحب است; زیرا کار حرام و مکروه را نمى‏شود به نام خدا انجام داد

   به نام خدا

مزاح

مزاح بسیار کردن و مردم را به خنده آوردن و یا سخنان لغو و موذى در مزاح بکار بردن چنانچه عادت جهّال است. و مزاح کم، نیکو و پسندیده و از لوازم خوش خلقى و نیکخوئى است. خاتم (ص) فرمود من مزاح کنم و لکن جز حق نگویم. 224 وقتى، پاى مبارک دراز نمود، فرمود پاى من به چه مى‏ماند؟ هر کس تشبیهى کرد. پاى دیگر هویدا نمود فرمود این پاى من به این پاى من مى‏ماند. 225

زنى از آن بزرگوار احوال شوهرش را پرسید که در سفر بود. حضرت فرمود که شوهر تو چنین و چنان است و سفیدى چشم او بسیار است. زن مضطرب شد. چون شوهرش آمد حکایت کرد. گفت اى زن حضرت راست فرمود، سفیدى چشم هر کس زیاده از سیاهى اوست.

و فرمود زن پیر و مرد پیر و سیاه به بهشت نمى‏رود و این حکایت از شهرت، محتاج به بیان نیست. 226 و در حدیث است: کان رسول اللّه (ص) یمزح و لا یهزل: 227 پیغمبر (ص) مزاح مى‏کرد و سخن لغو نمى‏گفت.

 به نام خدا

کذب‏

در بیان کذب؛ نعوذ باللّه. فرمود در آل عمران: ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْکاذِبِینَ‏ 284 و در نحل: إِنَّما یَفْتَرِی الْکَذِبَ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ‏. 285 و شیخ استاد، شیخ مرتضى (قدس سره) در متاجر احادیثى نقل کرده بعضى را ذکر کنیم؛ منها: انّ اللّه جعل للشّر اقفالا و جعل مفاتیح تلک الاقفال الشّراب و الکذب شرّ من الشّراب: 286 به درستى که از براى شر قفلهاست و کلید این قفلها شراب است و دروغ بدتر از شراب است. و عن الخاتم: الا اخبرکم باکبر الکبائر الاشراک باللّه و عقوق الوالدین و قول الزّور اى الکذب. 287 و عنه (ص): انّ المؤمن اذا کذب بغیر عذر لعنه سبعون الف ملک و خرج من قلبه نتن حتّى یبلغ العرش و کتب اللّه علیه بتلک الکذبة سبعین زنیة اهونها کمن یزنى مع امّه. 288 و عن العسکرىّ (ع) جعلت الخبائث کلّها فى بیت و جعل مفتاحها الکذب: 289 پیغمبر (ص) فرمود خبر ندهم شما را به بزرگترین گناهان کبیره؟ آن شریک از براى خدا قرار دادن است و عاق والدین است و دروغ گفتن است. و فرمود به درستى که مؤمن چون دروغ گوید بدون عذر، لعنت کند او را هفتاد هزار ملک و خارج شود از قلب او بوى گندى که بلند شود تا به عرش رسد و بنویسد خدا از براى او به همین یک دروغ گناه هفتاد زنا که سهلترش مثل کسى است که با مادر خود زنا کرده باشد. و حضرت عسکرى (ع) فرمود جمیع خبائث را در خانه‏اى ریختند و کلید آنها را دروغ قرار دادند. و از روى این ادله جمعى از علماء (قدس سرهم) به طور اطلاق تصریح فرموده‏اند که کذب از گناهان کبیره است و همان آیه اول بس است زیرا که از شیطان و کفار و بدعت‏کاران و ظالمان گذشته، در خاطر ندارم که در قرآن کسى را لعنت کرده باشد مگر کاذبین را و مع ذلک او را مراتبى است: اول آنکه در او صرفه باشد. دوّم آنکه صرفه و نفع هم ندارد. سوّم آنکه ضرر به دیگران رساند مالا او عرضا او نفسا به اقسامى که در صدق شنیدى. چهارم آنکه کذب بر خدا و معصومین باشد. پنجم آنکه منشأ بدعت و اختراع شود. ششم آنکه منشأ کفر و ارتداد شود. اللّهمّ اعذنا من جمیع ما کرهت بحقّ محمّد و آله.

   به نام خدا

مواضع جواز کذب‏

بدان که موافق و مخالف مسلّم دارند که کذب در سه مورد به طور کلى جایز است بلکه حسن است: در جنگ و در اصلاح و در سلوک با اهل و عیال. قال الصّادق (ع): کلّ‏کذب مسئول عنه صاحبه الّا فى ثلثة کائد فى حربه فهو موضوع عنه و رجل اصلح بین اثنین یلقى هذا بغیر ما یلقیه هذا یرید بذلک الاصلاح بینهما و رجل وعد اهله شیئا و هو لا یرید ان یتمّ لهم: 290 صادق (ع) فرمود در قیامت از هر دروغى سؤال خواهند نمود مگر در سه جا، یکى دروغ در جنگ، دوّم دروغ به جهت اصلاح و رفع فساد، سوّم دروغ با زن و اهل خود که به ایشان وعده مى‏کند و نمى‏خواهد به آن وفا کند. و کذا ورد عن النّبى (ص). و سایر موارد به طور کلى خارج نشده بلکه دائر مدار ضرورت و تقیه و مصلحت است.

در خصوص ندادن عشر و گمرک مال خود و برادر مؤمن رسیده است که دروغ بگو و قسم هم بخور و علماء نیز (قدس سرهم) فتوى داده‏اند پس از آنکه مصلحت حفظ مال غلبه بر مفسده کذب داشته باشد. در غلبه حفظ عرض و عقل و دین و نفس هیچ شبهه نماند، پس در حفظ مقاصد خمسه جواز کذب جارى است و مع ذلک موارد شکوک و احتیاط بسیار است. بلى چیزى که باعث خلاصى و نجات است در این مقامات توریه است که ان شاء اللّه خواهى دید.

 به نام خدا

معاریض و توریه

قال الفیض (قدس سره) ورد انّ فى المعاریض لمندوحة عن الکذب، یعنى بالمعاریض التّوریّة. ثمّ قال (قدس سره) و ذلک اذا اضطرّ الیها. 308 و روایت شده که توریه باعث نجات از دروغ‏

است. قال الباقر (ع) فى قوله تعالى حکایة عن ابراهیم (ع) فى الصّافّات فقال انّى سقیم، و اللّه ما کان سقیما و ما کذب و زاد الصّادق (ع) انّما عنى سقیما فى دینه اى مرتادا: 309 باقر (ع) فرمود اینکه حضرت خلیل فرمود که من سقیمم یعنى بیمارم، بیمار نبود و دروغ هم نگفت. صادق (ع) فرمود انا سقیم یعنى من جد و جهد دارم در دین خود، حضرت خلیل این معنى را قصد کرد و دروغ نگفت. و قال الصادق (ع) فى قوله تعالى انّکم لسارقون، انّهم سرقوا یوسف من أبیه. 310 و سئل عن الرّجل یستأذن علیه یقول للجاریة قولى لیس هو هاهنا فقال (ع) لا بأس لیس بکذب. 311 صادق (ع) فرمود معنى سخن گماشتگان یوسف (ع) که به برادران او گفتند شما دزدید یعنى یوسف را از پدر سرقت نمودید و مقصودشان سرقت صواع الملک نبود. و روى انّ واحدا من الصّحابة صحب واحدا آخر فاعترضهما فى الطّریق اعداء المصحوب فانکر الصّاحب انّه هو فاحلفوه فحلف لهم انّه اخوه فلمّا اتى النّبىّ (ص) قال له صدقت المسلم اخ المسلم: 312 در حدیث است که دو نفر صحابه با هم مى‏رفتند، یکى از ایشان دشمنى داشت، ظاهر شد. آن صحابه دیگر به دشمن گفت این آن نیست که تو دشمن اوئى، این برادر من است و قسم خورد. چون خدمت حضرت (ص) رسید، فرمود راست گفتى مسلم برادر مسلم است. و در حکایت خلیل (ع) نیز ذکر شده که فرمود حضرت ساره خواهر من است. و فى الصّافىّ عن الصّادق (ع) انّه سئل عن النّوافل فقال فریضة ففزع السّامعون فقال (ع) انّما اعنى صلاة اللّیل على رسول اللّه (ص) إنّ اللّه یقول و من اللیل فتهجّد به نافلة لک: 313 از صادق (ع) پرسیدند حکم نوافل را، فرمود واجب است. اهل مجلس به فزع در آمدند. فرمود مقصود من از این کلام نماز شب بود که خدا او را بر پیغمبر خود واجب نموده بود.

بدان که عامه و خاصه را مسلّم است که توریه از افراد صدق است و از کذب خارج است زیرا که از امثله ظاهر شد که توریه اداى مطلب حق است به کلامى که وافى به مراد نیست بلکه مخاطب خلاف مقصود ادراک مى‏کند. و ظاهر کلمات جمعى از علماء (قدس سرهم) این است که در مقام ضرورت جایز است و در غیر مقام حاجت و ضرورت نباید اعمال نمود. و این کلمات خالى از اجمال و اشکال نیست. پس اگر مقصود این است که جایز نیست الّا در مقامى که کذب جایز است این خلاف آیه‏ إِنَّکُمْ لَسارِقُونَ‏ 314 و حدیث جاریه است و خلاف طریقه ابرار و علماء اخیار است و در هیچ حدیث هم نفرمودند که در مقام اضطرار توریه کن و اگر ندانى یا نتوانى آنگه کذب جایز است.و اگر مراد این است که خالى از مصلحتى نباید باشد این به منزله توضیح واضحات خواهد بود، البته تا مصلحت نباشد عاقل سخن ناتمام و دالّ بر خلاف مرام نگوید با آنکه دانستى که قبح ذاتى کذب کج‏نمائى است و اینجا در واقع نیست. و اما مفاسدى که بر کذب مترتب است هم نیست بلکه این مصلح است. بلى در ظاهر چون فرق میان او و کذب نیست و اغراء مخاطب به جهل و خلاف واقع است و بعضى از مفاسد کذب بر او مترتب است، چنانچه در خلف وعده اشاره شد، پس قبح او یا کمتر از خلف وعده است و یا به قدر او خواهد بود. و لهذا شخص کامل و باتقوا تا تواند از او نیز احتراز کند و این را شعار خود نسازد، و هو العالم.

به نام خدا

مبالغه

بدان که عصمت را درجات بى‏شمارى است. اول درجه او این است که دامن شخص از جمیع گناهان پاک باشد و عقاید او همه حق باشد و از اخلاق ذمیمه عارى و صفات حمیده در او جارى باشد تا رسد به جائى که از افراط و تفریط و زلل و لغزش بالمرّه عارى شود و از او مباح صرف صادر نشود، از کراهت چه پرسى، و بازرسد به مقامى که از سهو و نسیان و خطاء و غفلت پاک شود و باز بالا رود تا رسد به مقام صادر اول و غایت کل و نهایت امکان و به آنجا سلسله عصمت و نبوت ختم شود و شجره استقامت و اعتدال به انتهاء رسد. پس ظاهر شد که راست بودن در همه علوم و اعتقادات و در همه افعال و ملکات از مقام اول عصمت چندین درجه بالاتر است. پس بالبدیهه از سلسله اهل عصمت گذشتى احدى از اعوجاج و از افراط و تفریط خالى نباشد، اگر چه شدت و ضعف دارند، و اگر خالى باشد محال است که معصوم نباشد.

پس زهى خجالت و شرمسارى از علوم و عقاید ما و زهى ننگ و روسیاهى از کجى و زشتى ملکات و افراط و تفریط اعمال ما و بدتر از همه، این درد را چه کنیم که با همه این عیوب و قبایح و با تمام این مرضها و فضایح چه گمانهاى نیک به خود بریم و در پیش خود چه بزرگى و کمال و چه مرتبه بلند از استقامت و توسط و اعتدال از براى خود قرار دهیم. گذشته از عقاید و ملکات، آخر قدرى تأمل در افعال خود کن. اگر چند روزى پى احتیاط رویم منجر به وسواس شود و اگر خلاف آن را گیریم آثار بى‏مبالاتى‏بروز کند. و ایضا چون در خود سیر کنیم در بعضى افراط و وسواس بینیم و در بعضى تفریط و بى‏مبالاتى مشاهده کنیم و زمانى نمى‏گذرد که ببینیم به جاى افراط تفریط نشسته و در منزل تفریط افراط مسند خلافت گسترده. و اگر تو نیز در خود سیر کنى و انصاف دهى جز این نبینى. بر هر که بنگرى به همین درد مبتلاست.

و به جهت زیادتى توضیح چند مثال دیگر نیز بیاوریم. مثلا اگر چندى با زیر دستان به مهربانى و بشاشت حرکت کنیم و با زبردستان به فروتنى و کوچکى، ظاهر شود که از حد گذرانده‏ایم و ضرر کشیده‏ایم و چندى عکس کنیم باز همین بینیم. لمّش این است که اعتدال ندانیم و نتوانیم. و در بعضى کارها تعجیل کنیم ضرر کشیم و در بعضى صبر کنیم هم ضرر بینیم و از هر دو صورت مطلب فوت شود. بیانش این است که هر چیزى را وقتى است که اگر پیش از او طلب کنى، یا نیابى و یا ناقص بینى و اگر بعد طلب کنى باز همین بینى و هر دو را در قرآن مذمت فرمود (نساء): وَ إِنَّ مِنْکُمْ لَمَنْ لَیُبَطِّئَنَ‏. 315 (توبة): وَ لا یَأْتُونَ الصَّلاةَ إِلَّا وَ هُمْ کُسالى‏. 316 (توبة): ما لَکُمْ إِذا قِیلَ لَکُمُ انْفِرُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ اثَّاقَلْتُمْ إِلَى الْأَرْضِ‏. 317 (بنى اسرائیل): وَ کانَ الْإِنْسانُ عَجُولًا. 318 (انبیاء): خُلِقَ الْإِنْسانُ مِنْ عَجَلٍ سَأُرِیکُمْ آیاتِی فَلا تَسْتَعْجِلُونِ‏. 319 و هکذا. مثلا هر زراعت و هر میوه را وقتى است که اگر پیشتر چینى ناقص و اگر دیرتر گیرى ضایع است. و پسر و دختر را در سنّ خاص باید زن و شوهر داد و چون تعجیل و تأخیر مى‏شود از هر دو فتنه‏ها و فسادها بر ملا شود چنانچه مى‏بینى. و اگر جراحت را زود نیشتر زنى ناسور کرده و اگر تأخیر اندازى دردهاى دیگر شود.