به نام خدا

عزم بر بازنگشتن
در کتاب ریاض السالکین است :
شـیـخـنـا بـهـایى در شرح الاربعین مى فرماید: در توبه ، عزم بر این که شخص در بـاقـى عـمـر خـویـش به گناه بازنگردد، لازم است ، ولى آیا امکان صدور گناه از شخص تائب در باقى عمر شرط صحت توبه است ؟ مثلا اگر کسى مرتکب گناه زنا شود و سپس از گـنـاه خـویـش دسـت کـشـیـده ، تـوبـه کـنـد و بـر آن شـود کـه هرگز چنین گناهى از او سـرنـزنـد، آیـا فـقـط در صورتى که بر انجام آن گناه قدرت داشته باشد توبه اش صحیح است یا این که وجود قدرت در صحت شرط نیست ؟
بـیـشـتـر عـلمـا مـعـتـقـد بـه وجـه دومـنـد؛ لیـکـن از بـعـضـى مـتـکـلمـان نقل است که گذشتگان بر آن ، اجماع داشته اند. سزاوارتر از این وجه به صحت ، جایى اسـت کـه شـخـص در مرضى توبه کند که به غلبه گمانش ، در آن مرض ‍ خواهد مرد. اما توبه اى که به هنگام مرگ یا یقین بر آن باشد - که آن را به معاینه تعبیر کنند - به اجـمـاع ، صـحـیـح نـبـاشـد، و قـرآن عزیز بدین حقیقت ناطق است در آن جا که خداى سبحانه فـرمـایـد: کـسـى کـه بـا اعـمـال زشـت ، تـمـام عـمـر را اشـتـغـال ورزد تـا آن گـاه کـه مـشاهده مرگ کند، در آن ساعت پشیمان شود و گوید: اکنون تـوبـه کـردم ، تـوبـه اش پـذیـرفـتـه نـیـسـت ، چـنـانـکـه هـر کـسـى بـه حـال کـفـر بـمـیـرد تـوبـه اش قبول نشود؛ براى اینان عذابى بس ‍ دردناک مهیا بساختیم و
حـدیـثى است از پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله که مى فرماید: خداوند توبه بنده را مادام که غرغره نکرده است مى پذیرد در این جا مراد از غرغره ، هنگامى است که مرگ فرا رسیده و روح در حال قبض ‍ است .
عـلاوه بـر ایـن ، راویـان امـامـیـه ، احـادیـث بـسـیـارى از ائمـه اهـل بیت علیه السلام نقل کرده اند که بر اساس آنها، توبه در هنگام مرگ و ظهور نشانه ها و مشاهده اهوال آن پذیرفته نیست .
هـمـچـنـیـن کـلام مـبارک خداى تعالى در قرآن کریم نیز ناظر بر همین معناست ، در آن جا که فرموده است :
و مـا بـنـى اسرائیل را از دریا گذرانیدیم . پس آن گاه فرعون و سپاهش به ظلم و تعدى آنـهـا را تـعـقـیـب کـردنـد تـا چون هنگام غرق او فرا رسید، گفت : اینک ایمان بیاوردم و شـهـادت مـى دهـم کـه حقا جز آن کسى که بنى اسرائیل بدو ایمان دارد خدایى نیست و من هم تسلیم فرمان اویم . (و با او در آن حال خطاب شد:) اکنون باید ایمان بیاورى در صـورتـى کـه پـیـش ‍ از ایـن عـمـرى بـه کـفـر و نـافرمانى زیستى و از بدکاران بودى ؟!
در این آیات خداوند متعال به صراحت بیان مى فرماید که به هنگام یقین بر مرگ و هلاکت و یـاس از زنـدگـانـى ، تـوبـه مـقـبـول نـیـسـت ؟ در ایـن هـنـگـام چـاره اى جـز انـجـام اعـمـال نـیـک و تـرک گـنـاهـان و زشـتـیـهـا نـیـسـت . بـنـابـرایـن ، در وقـت مـرگ ، اعمال شخص از حد تکلیف خارج است ؛ زیرا فعل او را استحقاق مدح و ذم نیست ؛ و به واقع تکلیف از او ساقط است ؛ و در نتیجه توبه اش نیز صحیح نخواهد بود.
در کتاب من لایحضره الفقیه آمده است :
از امـام صـادق عـلیـه السـلام از ایـن کـلام خـداى تـعالى پرسش شد که : کسى که با اعـمـال زشـت ، تـمـام عـمر اشتغال ورزد تا آن گاه که مشاهده مرگ کند، در آن هنگام پشیمان شـود و گـویـد: اکـنـون تـوبـه کـردم ، تـوبـه اش پـذیرفته نیست امام در پاسخ فرمود: (یعنى :) هنگامى که امر آخرت را به چشم بیند.
همچنین در حدیث است :
کـسى که پیش از معاینه توبه کند، توبه اش پذیرفته شود که این فرمایش ‍ را چنین تفسیر کرده اند: یعنى پیش از آن که به چشم ، ملک الموت را بیند.
مـمـکـن اسـت مـراد از مـعـایـنـه عـلم شـخـص بـه حلول مرگ و قطع امید از زندگى باشد و یقین بر این امر؛ چنانکه گویى آن را مى بیند. هـمچنین ممکن است مراد؛ از دیدن پیامبر صلى الله علیه و آله و حضرت وصى علیه السلام بـاشـد؛ چه در روایت است که آن دو بزرگوار بر بالین هر محتضرى حاضر شده ، او را بـه خـیـر و شـرى کـه بـدو مـى رسـد، بـشـارت مـى دهـنـد احتمال دیگر آن است که مراد، آن باشد که شخص ، منزلت و جایگاه خویش را در آخرت مى بیند؛ چنانکه از پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله روایت است که فرمود:
هـیچ یک از شما نمیرد جز آن که به عاقبت خویش علم بیابد و جایگاه خویش را در بهشت یا دوزخ بیند.
بـالجـمـله بـه تـصـریـح آیـات و روایـات و بـرهـان عـقـل و اجـمـاع تـوبـه در هـنـگـام مـعـایـنـه قـبـول نـیـسـت . حـال ، چـنانچه خبرى ، که ظاهرش خلاف این مطلب است یافت مى شود، تاویلش همین معناى صحیح است که به حکم عقل و نقل مبرهن است .
نـکـتـه دیگر آن که مرض مهلک را نمى توان از باب معاینه دانست ؛ زیرا نمى توان مرگ کـسـى را کـه بـدان دچار است بطور کامل و قطعى و حتمى فرض نمود. از این رو ممکن است مراد اخبارى که با ظاهر مخالف کتاب و عقل و اجماعند، چنین حالى باشد.
در کـتـاب شـریـف اصـول کـافـى ، زراره از امـام بـاقـر عـلیـه السـلام نقل مى کند که فرمود:
چون جان بدین جا رسد - و اشاره به گلوى خود فرمود - عالم را توبه نباشد، و نادان را توبه هست .