موارد استثنا از لباس سیاه (غیر از عزاداری)

در بسیارى از موارد ، در کتب شیعه و سنى ، مواردى نقل شده است که پیامبر (ص) و ائمه (علیهم السلام) عمامه سیاه پوشیده و یا مواردى را (در غیر از عزاداری) از پوشش سیاه استثنا کرده‌اند که به ذکر آنها مى‌پردازیم :

عمامه سیاه رسول خدا(ص)

1. حدثنا علی أخبرنی حماد بن سلمة عن أبی الزبیر عن جابر أن رسول الله صلى الله علیه وسلم دخل یوم الفتح مَکَّةَ وَعَلَیْهِ عِمَامَةٌ سَوْدَاءُ.

جابر مى‌گوید: رسول خدا صلى الله علیه وآله در روز فتح مکه در حالى که عمامه سیاه برسرداشت وارد مکه شد.

الجوهری البغدادی ، علی بن الجعد بن عبید أبو الحسن الوفاة: 230 ، مسند ابن الجعد ج 1، ص478 ، تحقیق : عامر أحمد حیدر، دار النشر : مؤسسة نادر – بیروت، الطبعة: الأولى- 1410 – 1990.

الشیبانی، أحمد بن حنبل أبو عبدالله الوفاة: 241، مسند الامام أحمد بن حنبل ج 3 ،، ص363، دار النشر : مؤسسة قرطبة – مصر.

النیسابوری، مسلم بن الحجاج أبو الحسین القشیری الوفاة: 261 ، صحیح مسلم ج 2، ص990، تحقیق: محمد فؤاد عبد الباقی، الناشر: دار إحیاء التراث العربی - بیروت

الترمذی السلمی، محمد بن عیسى أبو عیسى الوفاة: 279 ، سنن الترمذی ج 4 ،، ص196،تحقیق : أحمد محمد شاکر وآخرون، دار النشر: دار إحیاء التراث العربی- بیروت ،

العسقلانی الشافعی، أحمد بن علی بن حجر ابوالفضل (متوفای852 هـ)، فتح الباری شرح صحیح البخاری،ج 4 ، ص61، تحقیق: محب الدین الخطیب، ناشر: دار المعرفة - بیروت.

عمامه سیاه امیرمومنان علی (ع)

2. أخبرنا الفضل بن دکین قال أخبرنا شریک عن جابر عن مولى لجعفر فقال له هرمز قال رأیت علیا علیه عمامة سوداء قد أرخاها من بین یدیه.

جابر مى‌گوید: هرمز غلام جعفر گفت: على علیه السلام را دیدم که عمامه سیاه برسر داشت که (‌یک سر)‌ آن را از پیش رو (بر شانه) انداخته بود.

الزهری، محمد بن سعد بن منیع أبو عبدالله البصری (الوفاة: 230 )، الطبقات الکبرى ج 3، ص29، دار النشر : دار صادر - بیروت ؛

البلاذری، أحمد بن یحیی بن جابر (متوفای279هـ)، أنساب الأشراف،ج 1 ص196،طبق برنامه الجامع الکبیر.

طبق نقل ابو حاتم تمیمى عمامه سیاه پوشیدن امام على در بصره بوده‌است:

زید بن عبد الله بن أبی إسحاق یروى عن أبیه عن جده قال رأیت علیا بالبصرة وعلیه عمامة سوداء من خز.

التمیمی البستی، محمد بن حبان بن أحمد ابوحاتم (متوفای354 هـ)، الثقات، ج 6، ص316، تحقیق السید شرف الدین أحمد، ناشر: دار الفکر، الطبعة: الأولى، 1395هـ – 1975م.

عمامه سیاه امام حسن مجتبى (ع)

این قطعه از تاریخ را احمد حنبل این چنین نقل کرده‌است:

حدثنا عبد الله قال حدثنی أبی نا وکیع عن شریک عن عاصم عن أبی رزین قال خطبنا الحسن بن علی بعد وفاة علی وعلیه عمامة سوداء فقال لقد فارقکم رجل لم یسبقه الأولون بعلم ولا یدرکه الآخرون.

ابى زرین مى‌گوید: بعد از در گذشت علی، (پسرش) حسن در حالى‌که عمامه سیاه برسر داشت براى ما خطبه خواند. و فرمود: مردى از میان شما رفت که از نظر مقام علمى کسى [جز رسول خدا] بر او پیشى نگرفت و بعد از او نیز همانند او نخواهد بود.

فضائل الصحابة ، اسم المؤلف:أحمد بن حنبل أبو عبد الله الشیبانی الوفاة: 241، فضائل الصحابة ، ج 2، ص600،تحقیق : د وصی الله محمد عباس ، دار النشر : مؤسسة الرسالة – بیروت، الطبعة: الأولى ،1403- 1983

نسائى در دو کتابش و دولابى این روایت را از طریق دیگر اینگونه آورده‌اند:

اخبرنا إسحاق بن إبراهیم ابن راهویه قال أخبرنا النضر بن شمیل قال حدثنا یونس عن أبی إسحاق عن هبیرة بن یریم قال خرج إلینا الحسن بن علی وعلیه عمامة سوداء فقال لقد کان فیکم بالأمس رجل ما سبقه الأولون ولا یدرکه الآخرون وإن رسول الله صلى الله علیه وسلم قال لأعطین الرایة غدا رجل یحب الله ورسوله ویحبه الله ورسوله فقاتل جبریل عن یمینه ومیکائیل عن یساره ثم لاترد یعنی رایته حتى یفتح الله علیه ما ترک دینارا ولا درهما إلا سبعمائة درهم أخذها من عطائه کان أراد أن یبتاع بها خادما لأهله.

هبیره ابن یریم مى‌گوید: حسن بن على در حالى که عمامه سیاه برسر داشت به سوى ما آمد و فرمود: دیروز در میان شما مردى بود که پیشینیان بر او ( در علم و... )‌ سبقت نگرفت و بعد از او دیگران هم به مقام او نمى‌رسند . همانا رسول خدا صلى الله علیه وآله (در جنگ خیبر)‌ در باره او فرمود: فردا پرچم را به دست مردى مى‌دهم که خدا و رسولش را دوست دارد و خدا و رسولش نیز او را دوست دارند، پس جبرئیل از طرف راست و میکائیل از جانب چپ او جنگیدند و سر انجام با پیروزى برگشت. هیچ درهم و دینارى برجاى نگذاشت جز هفت صد درهم که آن را حقوق خود گرفته بود و مى‌خواست توسط آن براى اهلش خدمت کار تهیه کند.

النسائی، أحمد بن شعیب أبو عبد الرحمن (متوفای303 )، خصائص أمیر المؤمنین علی بن أبی طالب، ج 1، ص46 ، تحقیق : أحمد میرین البلوشی، دار النشر: مکتبة المعلا- الکویت - الطبعة : الأولى ، 1406 ،

النسائی ،أحمد بن شعیب أبو عبد الرحمن (متوفای303هـ) ، سنن النسائی الکبرى ج 5، ص112، تحقیق : د.عبد الغفار سلیمان البنداری , سید کسروی حسن، الناشر : دار الکتب العلمیة- بیروت- الطبعة: الأولى 1411 - 1991

الدولابی، الإمام الحافظ أبو بشر محمد بن أحمد بن حماد الوفاة: 310 ، الذریة الطاهرة النبویة، ج 1، ص78، تحقیق : سعد المبا رک الحسن، الناشر : الدار السلفیة - الکویت- الطبعة: الأولى، 1407

عمامه سیاه امام سجاد

مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ الرَّزَّازُ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ نُوحٍ وَأَبُو عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَى عَنْ حَرِیزٍ عَنْ حَمْزَةَ بْنِ حُمْرَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ أَبِیهِ قَالَ کُنْتُ فِی الْمَسْجِدِ فَدَخَلَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیه السلام وَلَمْ أُثْبِتْهُ وَعَلَیْهِ عِمَامَةٌ سَوْدَاءُ قَدْ أَرْسَلَ طَرَفَیْهَا بَیْنَ کَتِفَیْهِ...

از عبد اللَّه بن سلیمان از پدرش: با پدرم در مسجد بودیم که حضرت على بن- الحسین (ع) وارد شد، و من حضرت را[تا هنوز]‌ ندیده بودم، و عمامه‏اى سیاه بسر داشت که دو طرفش را بر شانه هایش انداخته بود.

الکلینی الرازی، أبو جعفر محمد بن یعقوب بن إسحاق (متوفای328 هـ)، الأصول من الکافی،ج6، ص63،‌ ناشر: اسلامیه‏، تهران‏، الطبعة الثانیة،1362هـ.ش

 استثنای کفش و عبای سیاه

1. وَ رُوِیَ لَا تُصَلِّ فِی ثَوْبٍ أَسْوَدَ فَأَمَّا الْخُفُّ أَوِ الْکِسَاءُ أَوِ الْعِمَامَةُ فَلَا بَأْس‏

در لباس سیاه نماز نخوانید. ولى چکمه و عبا و عمامه اشکالى ندارد.

الکلینی الرازی، أبی جعفر محمد بن یعقوب بن إسحاق (متوفای328 هـ)، الکافی،ج: 3ص403ناشر: اسلامیه‏، تهران‏، الطبعة الثانیة،1362 هـ.ش.

2. مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ رَفَعَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ یُکْرَهُ السَّوَادُ إِلَّا فِی ثَلَاثَةٍ الْخُفِّ وَ الْعِمَامَةِ وَ الْکِسَاءِ.

امام صادق علیه السلام فرمود: لباس سیاه مکروه است مگر در سه مورد : عمامه و چکمه و عبا.

الطوسی، الشیخ ابوجعفر، محمد بن الحسن بن علی بن الحسن (متوفای460هـ)، تهذیب الأحکام، ج2، ص213، تحقیق : السید حسن الموسوی الخرسان ، ناشر : دار الکتب الإسلامیة ـ طهران ، الطبعة الرابعة،‌1365 ش .

3. عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ رَفَعَهُ قَالَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله یَکْرَهُ السَّوَادَ إِلَّا فِی ثَلَاثٍ الْخُفِّ وَ الْعِمَامَةِ وَ الْکِسَاء.

الکلینی الرازی، أبو جعفر محمد بن یعقوب بن إسحاق (متوفای328 هـ)، الأصول من الکافی،ج 6، ص449، ناشر: اسلامیه‏، تهران‏، الطبعة الثانیة،1362 هـ.ش.

البته قبلا گفته شد که این روایات دال بر استثنا ، سند صحیح ندارند .

نتیجه کلی

از مطالبى که در سه بخش ذکر شد نتایج ذیل به دست مى‌آید :

1- در مصائبى که بر خاندان رسول خدا صلى الله علیه وآله در طول تاریخ وارد شده خود اهل بیت علیهم السلام، علاوه بر عزادارى در ماتم آنها لباس سیاه بر تن نمودند. که نمونه هاى فراوانى بیان شد و بعضى این موارد فعل خود امام معصوم است و این بزرگترین دلیل بر مشروعیت و استحباب عزادارى و اظهار مظاهر آن است. بنا براین،‌ روایاتى که در باب مذمت سیاه پوشى وارد شده با عمل ائمه تخصیص مى‌خورد.

از این جا به دست مى‌آید که:

 اولاً: پوشش سیاه در فرهنگ شیعه، اقتداء‌ به عمل خود اهل بیت است.

ثانیاً: یک نوع اظهار همدردى و محبت به اهل بیت خصوصاً‌ صاحب عزاى اصلى و آخرین ذخیره الهى در دوره غیبت امام زمان علیه السلام است.

ثالثاً: از نظر روان شناسى نیز پوشش سیاه در هنگام رخداد مصیبت و عزادارى کاهش دهنده آلام ناشى از مصیبت و بر طرف کننده اضطراب است.

رابعاً: این روایاتى که در مذمت و نهى از پوشش سیاه وارد شده نمى‌گوید که پوشش سیاه فى نفسه مکروه است بلکه حکم کراهت آن معلق است به این بیان که اگر به قصد تشبه به جباران تاریخ مانند فرعون و حاکمان عباسى (‌که آنان این رنگ را پوشش رسمى ‌خود قرار دادند و از آن سوء استفاده کردند) باشد ممنوع است و اگر به قصد اظهار عزا در مصیبت اهل بیت و پیروانش باشد مستحب است.

2- فقهاء‌ با توجه به روایات ناهی، استفاده از این رنگ را فقط در نماز مکروه مى‌دانند و مسأله عزادارى امام حسین و ائمه اطهار علیهم السلام را از حکم کراهت استثناء کرده‌اند و در خصوص عزادارى با تکیه به روایتى که (‌از نظر سند محکم است) در محاسن برقى آمده قائل به استحباب سیاه‌پوشى شده‌اند؛ زیرا این روایت، سیاه پوشى زنان هاشمى ‌را در سوگ سالار شهیدان حضرت حسین بن على علیه السلام بیان مى‌کند که در محضر امام سجاد علیه السلام صورت گرفت و حضرت آن ها را از این کار منع نکرد بلکه با سکوت خود و تهیه طعام براى آنها در آن مدت، عملشان را تأیید کردند و این دلیل است که نه تنها پوشش سیاه، ‌بلکه اقامه مجالس عزاداری، اطعام به عزاداران و خدمت گزارى و هر نوع تلاش در خدمت گزارى به این مجالس یک امر راجح است.

و از طرف دیگر روایات زیادى در رابطه با استحباب اظهار عزادارى وارد شده که یکى از مظاهر آن سیاه پوشیدن در ایام عزادارى اهل بیت علیهم السلام است.

3- در مقام تعارض روایات نفى سیاه‌پوشى و روایات اثبات سیاه پوشى (که نشانگر عمل خود ائمه علیهم السلام است) دو پاسخ داده شده است:

اولا: این دو دسته روایات با هم تعارض ندارند؛ زیرا یکى از شرایط تعارض وحدت در مکان است به این معنا که در یک مورد نفى و اثبات وارد شود در حالیکه در مورد بحث ما روایات نافى پوشش سیاه، در مورد نماز (‌که فقهاء‌ این روایات را حمل بر کراهت در نماز کردند)‌ و روایات اثبات، موردش غیر نماز است و با فقد شرط تعارضى نیست.

ثانیاً: عمل امام علیه السلام از باب تقیه بوده است که در دین اسلام در صورت احساس خطر و ضرر برنفس خود یا مسلمان دیگر تقیه یک امر واجب و ضرورى است. از آنجائى که امام صادق علیه السلام در عصر حاکمان عباسى مى‌زیست و آنان از هیچ تلاشى در آزار و اذیت فرزندان رسول خدا صلى الله علیه وآله و پیروان شان فروگذار نمى‌کردند،‌ حضرت در بعض موارد از باب تقیه لباس سیاه پوشیده و به پیروانشان نیز هشدار داده‌اند.

نکته مهم در باب تقیه این است که تقیه موضوع حکم اول را بر مى‌دارد لذا در این مورد اگر پوشش سیاه حکمش کراهت باشد، تقیه که آمد حکم اولى (‌کراهت) را بر مى‌دارد.

مواردى که از پوشش عمامه سیاه توسط رسول خدا و امام على و امام سجاد علیهم السلام در منابع اهل سنت و شیعه ذکر شده؛ جزء استثنائات است و در آن هیچگونه حکم کراهت یا حرمت نیست و این موارد نمى‌تواند پاسخ ما را در حل تعارض روایات نقض نماید.

موفق باشید

گروه پاسخ به شبهات

مؤسسه تحقیقاتی حضرت ولی عصر (عج)